نقش خنثی بهره‌وری در رشد

گروه اقتصاد کلان  

شاخص‌های بهره‌وری روز گذشته از سوی سازمان ملی بهره‌وری منتشر شد. ارزیابی آن نشان می‌دهد موجودی سرمایه کل اقتصاد طی دوره سال‌های 84 تا 95 مورد دارای متوسط رشد سالانه 3.1 درصدی بوده، در حالی که رشد سالانه استهلاک در همین دوره برابر با 4.3 درصد بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که طی این سال‌ها اقتصاد شاهد نوعی سرمایه زدایی بوده است. این آمارها موید وضعیت نه چندان مساعد بهره‌وری در اقتصاد ایران است، همانطور که رشد سالانه بهره‌وری طی دوره سال‌های 1384-1395 پایدار نبوده است. متوسط نرخ رشد سالانه شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید نزدیک به صفر بوده که این گویای نقش خنثی بهره‌وری در رشد اقتصادی است. این درحالی است که در برنامه چهارم و پنجم توسعه کشور پیش‌بینی شده بود سهم قابل توجهی از رشد اقتصادی (به ترتیب سهم 33.1 و 33.3 درصد) از محل ارتقای بهره‌وری تأمین شود.

طی سال‌های برنامه چهارم توسعه، بهره‌وری بطور متوسط سالانه سهم 15.7 درصدی از رشد ی اقتصادی را به خود اختصاص داد که نشان‌دهنده عدم تحقق اهداف برنامه در زمینه بهره‌وری است. بررسی برنامه پنجم توسعه هم نشان می‌دهد که اوضاع بهره‌وری در این برنامه نیز چندان مناسب نیست. بطوری که با منفی بودن متوسط رشد سالانه شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید طی این برنامه، تأثیر آن روی رشد اقتصادی هم منفی بوده است. عدم دستیابی به اهداف پیش‌بینی شده در رابطه با رشد اقتصادی بدون نفت و تغییرات شاخص‌های بهره‌وری آ ن نیز قابل مشاهده است. در بین فعالیت‌های اقتصادی نیز مشاهده می‌شود که فعالیت‌های ارتباطات و معدن از بالاترین و باثبات‌ترین نرخ رشد‌های بهره‌وری و فعالیت‌های ساختمان و حمل‌و‌نقل و انبارداری ضعیف‌ترین عملکرد از لحاظ شاخص‌های بهره‌وری داشته‌اند.

   بهره‌وری صفر نیروی کار در برنامه پنجم

به گزارش «تعادل» بهره‌وری در سطح کلان اقتصاد را می‌توان بطور عمده با شاخص‌های بهره‌وری نیروی کار، بهره‌وری سرمایه، بهره‌وری مصارف واسطه و بهره‌وری کل عوامل تولید براساس ارزش افزوده، تعداد شاغل، موجودی سرمایه مورد ارزیابی قرار داد. سازمان ملی بهره‌وری در جدیدترین گزارش خود آمارهای بهره‌وری عوامل تولید و بخش‌های مهم اقتصادی در دورة 1384-1396 را براساس سال پایه 1390 محاسبه کرده است.

بهره‌وری نیروی کار رایج ترین شاخصی است که در بررسی یک اقتصاد، صنعت و یا یک واحد تولیدی به‌کار برده می‌شود. از دلایل این امر می‌توان به سهم نسبتاً زیاد هزینه نیروی کار در ارزش بسیاری از تولیدات و نیز موجود بودن اطلاعات مربوط به نهاده نیروی کار در مقایسه با آمار و اطلاعات مربوط به نهاده‌های دیگر مانند سرمایه اشاره کرد. تغییرات شاخص بهره‌وری نیروی کار به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح کیفی نیروی کار به واسطه آموزش، کسب تجربه و تخصص در کار، تغییر شرایط کار، مهارت در مدیریت، تغییر در تکنولوژی مورد استفاده و... رخ می‌دهد. شناسایی علت یا علل تغییر بهره‌وری نیروی کار از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا از این طریق می‌توان روی شاخص بهره‌وری نیروی کار تأثیر گذاشت .

براساس گزارش یادشده شاخص بهره‌وری نیروی کار طی سال‌های برنامه چهارم توسعه دارای متوسط رشد 4.3 درصدی است.

با توجه به آمارهای منتشرشده توسط مرکز آمار ایران، تعداد کل شاغلان در اقتصاد ایران در سال 96 برابر با 23 میلیون و 378 هزار و 613 نفر بوده که نسبت به سال 1384 رشد 13.4درصدی داشته است. با توجه به اینکه متوسط رشد سالانه تعداد شاغلان طی دوره 1384-1391 تقریباً صفر بوده است، در نتیجه تمام رشد 13.6 درصدی تعداد شاغلان طی دورة 91 تا 96 رخ داده است. با وجود رشد تعداد شاغلان در این دوره، رشد شاخص بهره‌وری نیروی کار طی برنامه پنجم توسعه تقریباً صفر بوده که نشان می‌دهد متناسب با افزایش نیروی کار، تولید ناخالص داخلی نیز افزایش داشته است.

به بیان دقیق‌تر، متوسط رشد سالانه تعداد شاغلان و تولید ناخالص داخلی طی این دوره 1.5 درصد بوده است. در سال‌های اخیر سهم نیروی کار از تولید ناخالص داخلی 44 درصد بوده است که نشان می‌دهد توجه به افزایش بهره‌وری نیروی کار برای ارتقا ی شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید بسیار مهم بوده است.

   10 سال بهره‌وری منفی سرمایه

موجودی سرمایه کل اقتصاد طی دورة مورد مطالعه در این گزارش دارای متوسط رشد سالانه 3.1 درصدی بوده، که این نرخ طی سال‌های برنامه پنجم توسعه (2.25) حدود نصف نرخ رشد موجودی سرمایه طی سال‌های برنامه چهارم توسعه (4.57) بوده است. متوسط رشد شاخص بهره‌وری سرمایه طی سال‌های برنامه‌های چهارم و پنجم توسعه و کل دوره مورد مطالعه در این گزارش، به ترتیب 1-، 0.7 -و 0.9- درصد است . باید توجه داشت که متوسط رشد سالانه استهلاک طی دورة 1384-1395 برابر با 4.3 درصد بوده است که این عدد بیش از متوسط رشد موجودی سرمایه در این دوره است.

مصارف واسطه سهمی حدود یک سوم از ارزش ستانده را به خود اختصاص داده است، در نتیجه افزایش بهره‌وری آن همانند افزایش بهره‌وری نیروی کار و سرمایه دارای اهمیت است. مصرف واسطه به ارزش کلیه کالاها و خدماتی که در فرایند تولید، به عنوان نهاده، مورد استفاده قرار گرفته و به مصرف رسیده یا تغییر شکل می‌دهند، اطلاق می‌شود. بنابراین، دارایی‌های ثابت که مصرف آنها به عنوان مصرف سرمایه ثابت به ثبت می‌رسد، در محدوده مفهوم مورد بررسی قرار نمی‌گیرد.بر اساس این گزارش شاخص بهره‌وری مصارف واسطه طی دورة مورد مطالعه بطور کلی نزولی و دارای متوسط رشد سالیانه 0.7- درصد بوده که البته این رشد منفی پس از حذف فعالیت نفت کمی تعدیل شده و معادل د 0.3- رصد شده است.

بیشترین کاهش بهره‌وری مصارف واسطه مربوط به سال‌های 1384 تا 1388 است. شاخص بهره‌وری مصارف واسطه طی سال‌های 1388 تا 1395 تقریباً ثابت بوده و بطور متوسط تغییرات آن ناچیز بوده است. مصارف واسطه کل اقتصاد (براساس سال پایه 1390) طی سال‌های 1384 تا 46 دارای رشد 1395 درصدی است که نشان از متوسط رشد سالانه 3.5 درصدی دارد. بخش اعظم این رشد طی برنامه چهارم توسعه رخ داده که نتیجه آن متوسط رشد سالانه 6.9 درصد برای مصارف واسطه بوده است.

   سهم ناچیز بهره‌وری در GDP

مطابق گزارش منتشرشده شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید طی سال‌های 1384-1396 دارای متوسط رشد سالانه 0.1 درصد بوده است. این درحالی است که تولید ناخالص داخلی طی همین دوره رشد سالانه 2.5 درصدی را تجربه کرده است که نشان می‌دهد بهره‌وری سهم قابل توجهی در رشد اقتصادی نداشته است. متوسط رشد شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید طی سال‌های برنامه چهارم توسعه 0.5 درصد و طی سال‌های برنامه پنجم توسعه 0.5- درصد بوده است. سهم بهره‌وری در تولید ناخالص داخلی بدون نفت وضعیت بهتری دارد، بطوری که حدود 25 درصد از رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت از محل بهره‌وری تأمین شده است. تغییرات شاخص بهره‌وری با وجود رشد نسبتاً یکنواخت و مثبت شاخص تلفیقی نهاده‌ها (کار و سرمایه) در همه سال‌های 1384-1396 دوره متأثر از تغییرات رشد تولید ناخالص داخلی بوده است. این الگو در مورد تغییرات تولید ناخالص داخلی بدون نفت نیز بطور مشابه وجود دارد . به بیان دیگر، با وجود رشد مثبت عوامل تولید در همه سال‌ها، رشد تولید ناخالص داخلی و به تبع آن رشد بهره‌وری کل عوامل تولید از یک الگوی پایدار تبعیت نکرده و دارای نوسان بوده است.

   بهره‌وری 9 بخش‌ اصلی اقتصاد

بهره‌وری فعالیت‌های اقتصادی در محاسبات انجام شده، اقتصاد به 9 فعالیت عمده تقسیم شده است. در این بخش تغییرات شاخص بهره‌وری هر یک از این فعالیت‌های اقتصادی به تفکیک طی 1384-1395دورة مورد بررسی قرار گرفته است.

بر اساس این گزارش بهره‌وری بخش کشاورزی در دوره‌های بلندمدت (در هر یک از برنامه‌های توسعه و کل دورة مورد مطالعه) بطور متوسط از رشد مثبت برخوردار بوده است. رشد شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید فعالیت کشاورزی در سال 1395 برابر با 3 درصد بوده و طی دورة 84 تا 95 به جز سال 1387، در همه سال‌ها رشد مثبت داشته است.

متوسط رشد سالانه شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید در فعالیت نفت و گاز طی دورة 1384-1395 برابر با 2 درصد بوده است، ولی متوسط رشد آن طی دورة با 1384-1394 برابر با 3- درصد بوده است که نشان می‌دهد بهره‌وری کل عوامل تولید این فعالیت بطور کلی کاهش داشته و از وضعیت خوبی برخوردار نیست.

شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید معدن فارغ از تغییر در وضعیت تحریم‌ها افزایش یافته است. متوسط رشد شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید فعالیت معدن طی سال‌های برنامه چهارم توسعه بیش از 7 درصد و طی سال‌های برنامه پنجم توسعه 1.9 درصد بوده است. از این منظر، این فعالیت با متوسط رشد سالانه 2.4 درصدی شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید طی دورة مورد مطالعه، یکی از فعالیت‌های موفق در ارتقای بهره‌وری است.

فعالیت صنعت در بین 9 فعالیت اقتصادی مورد بررسی، دارای کمترین نسبت ارزش افزوده به ارزش ستانده (بطور متوسط 36 درصد) است که می‌تواند نشان دهندة ضعف زنجیرة ارزش در فعالیت صنعت باشد. سهم فعالیت صنعت در تولید ناخالص داخلی بدون نفت 16 درصد است، از این رو بهبود بهره‌وری در این فعالیت می‌تواند تأثیر زیادی بر افزایش تولید ناخالص داخلی داشته باشد. رشد سالانه شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید فعالیت صنعت در سال 1395 بیش از 4.9 درصد بوده و متوسط رشد آن طی سال‌های برنامه چهارم توسعه کشور 4 درصد و طی سال‌های برنامه پنجم توسعه کشور 0.5 درصد بوده است. رشد سالانه شاخص بهرهوری کل عوامل تولید فعالیت صنعت طی دورة 1384-1395 به میزان 2.1 درصد برآورد شده است. همچنین شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید فعالیت آب، برق و گاز از 86 در سال 1384 به 114 در سال 1395 افزایش یافته که این به معنای متوسط رشد سالانه 2/6 درصدی این شاخص است.همچنین ساختمان از 111در سال 1384به 72در سال 1395کاهش یافته و متوسط رشد سالانه شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید آن طی دوره‌های 84 تا 95 برابر با 3.6- بوده است. گفته شده که پایین بودن بهره‌وری نیروی کار فعالیت ساختمان می‌تواند به دلیل ساختار سنتی تولید در این فعالیت باشد.متوسط رشد سالانه شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید فعالیت حمل و نقل و انبارداری نیز در دوره مورد بررسی 0.4- درصد بوده است.بر اساس این گزارش فعالیت ارتباطات با 13.4 درصد متوسط رشد سالانه شاخص بهره‌وری کل عوامل تولید طی دورة مورد مطالعه، بالاترین رشد بهره‌روی را در بین تمام فعالیت‌های اقتصادی به خود اختصاص داده است.آخرین گروه بررسی شده در این گزارش خدمات است بیش از نیمی از تولید ناخالص داخلی بدون نفت، بیش از دوسوم کل موجودی سرمایه و بیش از 37 درصد از تعداد کل شاغلان را به خود اختصاص داده است، از این جهت توسعه در این گروه تأثیر مستقیمی در بهبود شاخص‌های کلان اقتصاد خواهد داشت. تغییرات شاخص‌های بهره‌وری گروه سایر خدمات طی دورة 1384-1395 هرچند با نوسان همراه بوده، ولی در بلندمدت دامنه آن 1درصد یا کمتر (مثبت یا منفی) بوده است.