چرا قیمت بنزین تغییر خواهد کرد؟
گروه انرژی| نادی صبوری- فرداد احمدی|
این طور که به نظر میرسد، به زودی کارتهای سوخت یک بار دیگر کنار کارت بانکی و کارت ملی و دیگر اوراق، به کیف پول ایرانیها بازخواهند گشت. اخباری که از گوشه و کنار از مجلس، دولت و توزیعکنندگان سوخت به گوش میرسد هیچ کدام به صورت رسمی چیزی در این باره نمیگویند، در تازهترین خبر منتشر شده نیزشانا به نقل از زیبا اسماعیلی سخنگوی شرکت ملی پالایش و پخش فرآوردههای نفتی نوشته شده که تاکنون درباره سیاستگذاریهای جدید برای قیمت بنزین و سهمیهبندی آن برای اجرا به این شرکت ابلاغ نشده است. اما از آنجایی که ماجرای تغییر قیمت سوخت از سال گذشته و با رکوردزنیهای مصرف جدی شده بود، به نظر میرسد دولت و مجلس و نهادهای عالی بر سر دونرخی شدن سوخت به توافق رسیدهاند؛ نشانهای از آن نیز ابلاغ مصوبه هیات دولت در خصوص قیمت سیانجی است که بدون بالا رفتن قیمت بنزین عملا مزیت رقابتی این سوخت را از بین میبرد و منطقی نخواهد بود. اما چه انگیزهها و عللی برای تغییر قیمت سوخت از سوی سیاستگذاران عنوان شده است؟ چرا سوخت باید «گران» شود؟ در این گزارش تلاش کردیم بر اساس آمارهای مستند و اظهارنظر مقامات رسمی به این پرسش پاسخ دهیم.
92 سال است که بنزین، جای خود را میان مخارج مردم ایران باز کرده است؛ هر چند سالهای نخست تعداد کسانی که آنقدر تمکن داشتند که بتوانند صاحب اتومبیل شده و مصرفکننده بنزین باشند آنقدر کم بود که نتوان از سوخت به عنوان یک کالای مورد استفاده عموم در آن سالها یاد کرد. پس از آن نرخ بنزین سالانه تغییراتی میکرد تا اینکه قیمت در فاصله سالهای 1359 و شروع جنگ تحمیلی تا پایان آن در سال 1368 با نرخ 3 تومان در هر لیتر ثابت ماند. شاید این دوره تثبیت بود که سوخت و قیمتگذاری آن را به یک موضوع چالشی تبدیل کرد و با قانون تثبیت قیمتها در مجلس هفتم عملا شکلی حلنشدنی به خود گرفت. قیمت بنزین در فاصله سالهای 1359 تا پایان جنگ تحمیلی در سال 1368 ثابت نگه داشته شد تا رکورد طولانیترین مدت قیمت بنزین بدون تغییر را به خود اختصاص دهد. حالا به نظر میرسد یک بار دیگر «بنزین دو نرخی» به میان مردم باز خواهد گشت.
با اعلام خبر افزایش 9.5 درصدی قیمت سیانجی، اجرایی شدن اصلاح قیمت و سهمیهبندی بنزین نیز قوت گرفته است.
اما بر اساس آنچه زیبا اسماییلی، سخنگوی شرکت پالایش و پخش فرآوردههای نفتی اعلام کرده افزایش قیمتها در حدی که در برخی رسانهها مطرح شده، نیست.
27 فروردینماه فارس در گزارشی اعلام کرد که بر اساس تصمیم در شورای هماهنگی اقتصادی سران قوا قرار است تا یک ماه دیگر بنزین دو نرخی و مجددأ سهمیهبندی شود. در این خبر عنوان شده بود که تصمیم به دلیل رشد کمسابقه مصرف بنزین در ماههای اخیر که خطر نیازمند شدن ایران به وارادات مجدد بنزین را افزایش داده، اتخاذ شده است.
بر اساس این گزارش قیمت بنزین سهمیهبندی افزایش چندانی نخواهد یافت و میزان این افزایش احتمالا کمتر از ۳۰ درصد خواهد بود. در عین حال قیمت دوم بنزین نیز فاصله زیادی با قیمت اول نخواهد داشت.
28 فروردینماه نیز رییس انجمن جایگاهداران سیانجی با اشاره به افزایش قیمت سیانجی از ابتدای خرداد ماه اظهار کرده بود: برای بنزین نیز سهمیه به خودرو از 60 لیتر برای خودروهای شخصی تا 180لیتر برای عمومی در نظر گرفته خواهد شد.
مقامات رسمی اما گفتهاند که هنوز سناریویی در این زمینه ابلاغ نشده است.
چرا قیمت تغییر کند؟
«قانون هدفمندسازی یارانهها» با ورودش حداقل روی کاغذ دولتها را ملزم میکرد قیمت بنزین در ایران را طوری تعیین کنند که از 95 درصد فوب خلیج فارس کمتر نشود. چرا؟
دلیل چنینبندی کاهش انگیزه برای قاچاق سوخت از ایران به کشورهای تشنه سوخت در اطراف به ویژه افغانستان بود که شدیدا با مشکل کمبود بنزین دست و پنجه نرم میکند. چندی پیش محمودرضا افشاریان مدیرکل دفتر پیشگیری از قاچاق فرآوردههای نفتی ستاد مبارزه با قاچاق کالا در گفتوگویی به «تعادل» گفت: «افغانستان ۷۵ درصد سوخت مورد نیاز خود را از ایران، ۱۵ درصد را از ترکمنستان و ۱۰ درصد دیگر را از پاکستان تامین میکند که عملا ۱۰ درصد مربوط به پاکستان از جنوب ایران و با روشهای غیر رسمی تامین شده است.»
سال گذشته آمارهای مختلفی از مهاجرت کارتهای سوخت به مرزهای ایران و افزایش شدید مصرف در این نواحی گزارش میشد که نشان میداد با روند صعودی قیمت نفت و بیشتر شدن اختلاف قیمت بنزین در ایران با کشورهای اطراف، انگیزه قاچاق بسیار شدیدتر شده است.
از آخرین باری که اول اردیبهشت ماه 1394 آخرین سهمیه بنزین یارانهای در ایران به کارت سوخت مصرفکنندگان شخصی واریز شد تا امروز قیمت نفت چیزی حدود 5 دلار در هر بشکه افزایش قیمت یافته است، در این بازه زمانی چندین بار اختلاف قیمت بنزین ایران با فوب خلیج فارس بسیار شدت گرفت و در وضعیت فعلی نیز این اختلاف قابل توجه است.
این مساله یکی از انگیزههای همیشگی بوده که در سالهای اخیر برای تغییر در قیمت بنزین مطرح میشده است.
از قدیم چطور بنزین مصرف شد؟
بهطور کلی آنطور که آمارها نشان میدهد در چند سال اخیر مصرف بنزین در حال افزایش قابل توجه بوده است. در سال 95 که آخرین بهروزرسانی آمارنامه مصرف فرآوردههای نفتی در آن صورت گرفته است، مصرف فرآوردههای نفتی و گاز طبیعی نسبت به سال قبلش 3.2 درصد رشد را نشان میدهد که «گاز طبیعی» در کنار «بنزین» و «سوخت هوایی» بیشترین سهم را در آن داشتهاند. در این سال 27.4 میلیارد لیتر بنزین در ایران مصرف شد که 38.7 درصد از مجموع مصرف سوخت را به خود اختصاص میداد.
این مصرف رشدی 5.3 درصدی را نسبت به سال قبل از خود نشان میداد.
کارشناسان میگویند یک خودرو بهطور میانگین 15هزار کیلومتر در سال مسافت طی میکند که بهازای هر روز 41 کیلومتر میشود. اگر با استاندارد فعلی خودروهای ایران، فرض بگیریم که هر خودرو بهطور میانگین 8 لیتر بنزین به ازای هر 100 کیلومتر مصرف میکند، بنابراین بهطور متوسط هر خودرو 3.28 لیتر بنزین در روز مصرف میکند. با این شاخص میتوانیم بهتر درک کنیم که اعداد مصرف بنزین از گذشته تا به حال در ایران چه معنایی دارد.
بر اساس «آمارنامه مصرف فرآوردههای نفتی» در سال 1306 سالی که بنزین به ایران وارد شد، روزانه 11 هزار لیتر از آن در ایران به مصرف رسید. این میزان بنزین با درنظر گرفتن شاخص خودروهای امروزی برای فعالیت روزانه 3 هزار و 353 خودرو کفایت میکند.
این میزان در سال بعد با ۷۲.۷ درصد افزایش به ۱۹ هزار لیتر رسید و تا سال ۱۳۱۰ به ۴۶ هزار لیتر در روز رسید. مصرف بنزین در سالهای ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۶ باز هم صعودی بود و در سال ۱۳۱۶ به ۲۵۸ هزار لیتر در روز افزایش پیدا کرد. این رقم به معنای فعالیت روزانه 78 هزار و 658 خودرو با مصرف هر 100 کیلومتر، 8 لیتر است.
بر اساس آمارها مصرف بنزین در سالهای ۱۳۰۶ تا ۱۳۳۵ به جز در سالهای 18 و 23 و 24 در مابقی سالها روند صعودی داشته است. کاهش مصرف بنزین در سالهای 23 تا 24 احتمالا مربوط به حضور متفقین در ایران در بین سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ و شرایط نامناسب اقتصادی در آن سالها بوده باشد.
مصرف بنزین در ایران برای نخستینبار در سال 1334 از مرز یک میلیون لیتر در روز گذشته و به یک میلیون و 46 هزار لیتر رسید. این مقدار با شاخص امروز برای مصرف روزانه 318 هزار و 902 خودرو کفایت میکند. در سال 1343 مصرف بنزین با ثبت 2 میلیون و 27 هزار لیتر، مرز 2 میلیون لیتر را رد کرد که به معنای مصرف روزانه 617 هزار 987 خودرو است.
سال 1357 ایرانیان روزانه 13 میلیون و 775 هزار لیتر بنزین، یعنی معادل مصرف 4 میلیون و 199 هزار و 695 خودرو در روز سوزاندند.
طی سالهای 36 تا 65 فقط در 3 سال 44 و 59 و 65 مصرف بنزین در ایران نسبت به سال قبل از خود کاهش مییابد. به نظر میرسد کاهش مصرف در سالهای 59 و 65 از آنجایی که قیمت بنزین در آنها ثابت بوده است از کمبود عرضهای که به دلیل حمله به پالایشگاههای ایران ناشی میشده، رقم خورده باشد.
پس از جنگ تحمیلی، مصرف بنزین تا سال 86 که سهمیهبندی بنزین و صدور کارت سوخت آغاز شد، پیوسته رشد میکرد. در سال 1385، رقم مصرف بنزین به 73 میلیون و 660 هزار لیتر در روز رسید که معادل فعالیت روزانه 22 میلیون و 457 هزار و 317 خودرو است.
سال ۱۳۸۶، مصرف بنزین در ایران رشد منفی 12.5 درصدی را تجربه کرد و مصرف روزانه بنزین از 73 میلیون و 660 هزار لیتر در سال 1385 به 64 میلیون و 450 هزار لیتر کاهش یافت. این رشد منفی نتیجه مستقیم آغاز سهمیهبندی سوخت و صدور کارت هوشمند سوخت بوده است و برای نخستینبار در ایران، نه جنگ و بحرانهای ملی، بلکه مدیریت مصرف سبب کاهش حدود 9 میلیون بشکهای مصرف روزانه بنزین شد.
بعد از لغو تک نرخی بودن بنزین و سهمیهبندی آن، مصرف بنزین در کشور همواره روند صعودی داشته است و میزان مصرف بنزین در سال ۹۵ نسبت به سال ۹۴، هشت درصد رشد داشته است.
آخرین آمار شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی از مصرف بنزین ایرانیان مربوط به دهم فروردینماه سال 1398 میشود که نشاندهنده رشد 17 درصدی به نسبت مدت مشابه پارسال و رکورد 106 میلیون و 300 هزار لیتر مصرف روزانه بنزین است. این رقم معادل فعالیت روزانه 32 میلیون و 408 هزار و536 خودرو بوده است.
واحد آماری شرکت ملی پخش فرآوردههای نفتی ارزش دلاری بنزین مصرفی ایران در سال 95 را بالغ بر 10 میلیارد دلار اعلام کرده بود (با در نظر گرفتن بالا رفتن قیمت نفت و کاهش ارزش ریال نسبت به دلار احتمالا این عدد نیازمند به بازنگری است).
ماجرای عدالت
بخشی از جریانی که تاکنون خواستار تغییر در قیمت و مدل قیمتگذاری سوخت شدهاند نیز به گفتمانی از عدالت اجتماعی مربوط هستند. این دسته بر این موضوع انگشت میگذارند که ارایه بنزین یارانهای عملا مانند هدیهای برای صاحبان اتومبیلها و مصرفکنندگان بیشتر بنزین است در حالی که دیگر گروهها نفعی از آن نمیبرند. چندی پیش علی سرزعیم در کنار چند محقق دیگر با انتشار نامهای خواستار حذف یارانههای انرژی در ایران شدند و دلیل آن را این طور توضیح دادند: «یارانه پنهان در قیمت حاملهای انرژی بین 600 تا 900 هزار میلیارد تومان در سال است که معادل روزی دو تا سه دلار یارانه پنهان برای هر ایرانی است. این در حالی است که یارانه پنهان، یکسان توزیع نمیشود. ساکنان شهرهای بزرگ مثل تهران، چندین برابر حاشیهنشینان، کارگران ساده و روستاییان از یارانه پنهان بهره میبرند»
چه عواملی قیمت بنزین را تعیین میکنند؟
دپارتمان انرژی ایالات متحده در گزارشی تحلیل میکند که 59.4 درصد از عوامل اثر گذار بر قیمت بنزین به قیمت نفت خام وابسته است. در این کشور کارایی پالایشگاهها و نوع بنزینی که تولید میکنند قیمتهای متفاوتی از بنزین را منتج میشود که البته در یک حدود یکسان قرار دارند. در کشوری مثل امریکا، بعد از قیمت نفت، مالیاتهای فدرالی و ایالتی دومین عامل تاثیرگذار بر قیمت بنزین را تشکیل میدهند.
نکته مهم دیگری که بر قیمت تمام شده بنزین تاثیر میگذارد نوع نفت خامی است که برای تولید آن استفاده میشود، پالایش نفت خام سبک برای پالایشگران سادهتر بوده و در نتیجه قیمت پایینتری را رقم میزند، نفت خام سنگین اما پروسه طولانیتری را به خود اختصاص میدهد و قیمت را بالاتر میبرد.
در کشورهایی که قیمت بنزین به صورت آزاد تعیین میشود، موضوع تقاضا و حجم آن نیز بسیار بر قیمت تاثیرگذار است، چنانچه روند تقاضا از عرضه پیشی بگیرد قیمت بنزین رشد میکند.
تورم نیز موضوع مهم دیگری است که در اغلب کشورها باعث میشود قیمت بنزین از آن متاثر شود، اینوستوپدیا در گزارشی مینویسد که مثلا در امریکا کالایی که در سال 1950 معادل 1 دلار بوده است در سال 2018 به 10 دلار و 45 سنت رسیده است، این به تنهایی و بدون در نظر گرفتن افزایش مبلغ مالیات و دیگر فاکتورها قیمت بنزین را از 30 سنت در هر گالن به 3 دلار و 13 سنت در هر گالن میرساند.