سیل، اعتماد اجتماعی را شست

ریحانه جاویدی|

تاکنون دلایل بسیاری برای سیل نوروزی از طرف کارشناسان مختلف ارایه شده است اما فارغ از اینکه چرا سیل رخ داد، یافتن پاسخ این پرسش اهمیت دارد که چرا یک عارضه طبیعی تا این حد خسارت بار بود و عواقب جاری شدن سیل با این وسعت در کشور چیست؟ عواقبی که البته تنها در مسائل مربوط به محیط‌زیست، بهداشت و تخریب در بخش کشاورزی و منازل مسکونی مردم خلاصه نمی‌شود، بلکه به گفته جامعه‌شناسان، سطحی از اعتماد اجتماعی را هم شست و با خود برد و بیشتر از هر زمان دیگر مناقشات سیاسی را آشکار کرد. از سوی دیگر، سیل اخیر، نقاط ضعف سیستم مدیریتی را نمایان کرد که از امکانات موجود استفاده نمی‌کند و طبیعت را نمی‌شناسد، سیستم مدیریتی که اطلس ملی سیل را با صرف بودجه بسیار تهیه کرده، اما برای مقابله با این مخاطره طبیعی از آن بهره نمی‌برد و به جای اینکه در پی یافتن نقاط ضعف خود باشد، حالا تنها نقطه پررنگ بارش‌های نوروزی را در خروج از خشکسالی و ورود ایران به ترسالی خلاصه می‌کند. اما کارشناسان این ادعا را هم رد می‌کنند و معتقدند به این سرعت نمی‌توان قضاوت کرد که کشورمان خشکسالی را پشت سر گذاشته است.

   سیل مناقشات سیاسی را به اوج رساند

عصر روز دوشنبه، در نشست بررسی تحلیلی سیل اخیر ایران، کارشناسان به موضوع علل و عوامل وقوع سیل و عواقب ناشی از آن پرداختند. محمدفاضلی، جامعه‌شناس، معتقد است منافشه سیاسی به حدی بالا گرفته که حتی سیل هم سیاسی شده است که این وضع ریشه‌های اعتماد و سرمایه‌های اجتماعی ایران را نشانه رفته است. او در این نشست خبری درباره این موضوع بیان کرد: سیلاب‌های اخیر، جامعه ایران را آشکار کرد و نشان داد که سطح مناقشه سیاسی به‌قدری بالاست که حتی در مدیریت یک پدیده طبیعی مثل سیلاب هم مشکلات زیادی داریم. در جریان مدیریت سیل‌های اخیر، نخبگان سیاسی به دو گروه خودی و غیرخودی تقسیم شدند و به سرعت دولت در دسته ضعیف، ناتوان و غیر خودی قرار گرفت و بقیه هم در دسته خودی، توانمند و دلسوز و متعهد قرار گرفتند.

او با بیان اینکه در همان موقع یادداشتی نوشته و در آن اعلام کرده بهتر است این تقسیم‌بندی‌ها را انجام ندهیم، گفت: برآوردها نشان می‌داد که سیلاب‌ها از سطح مازندران و گلستان گسترش می‌یابد. در چنین شرایطی اگر به دنبال این باشیم که نشان دهیم که یک دولتی در اداره کردن امور و کمک‌رسانی ضعیف است اگر سیلاب مناطق بیشتری از کشور را در بربگیرد نشان می‌دهد که همه با هم نمی‌توانیم کاری برای امدادرسانی بکنیم و در این صورت، علاوه بر دولت، کل سیستم زیر سوال می‌رود.

فاضلی بیان کرد: در فاصله زمانی کوتاهی ۴۰۰۰ روستا آب و برق خود را از دست دادند و در یک بازه زمانی کمتر از یک تا دو هفته آب و برق پایدار برای ۹۹.۵ درصد روستاها برگشت ولی اثری از این کار مثبت دیده نمی‌شود و این نشان می‌دهد که گویا جامعه یک تیشه دست گرفته و به ریشه توانمندی‌های خود می‌زند. این روال تاب‌آوری جامعه را به شکل خطرناکی به خطر می‌اندازد که پیامد این وضعیت بی‌اعتمادی هستی‌شناختی است.

این استاد دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر اینکه اعتمادسوزی خصیصه سیاست در جامعه ایران است، گفت: وقتی تلاش می‌شود یک کشور را با همه توانایی‌ها ناتوان نشان دهیم؛ ساختار اعتماد در کشور نابود می‌شود؛ بنابراین مناقشه سیاسی اعتمادسوز، عاقبت خطرناکی برای کشور دارد و در نتیجه چنین وضعی، بی‌اعتمادی به شکل‌های مختلف خود را نشان می‌دهد؛ برای مثال اخبار دروغین برخی شبکه‌ها برای جامعه باورپذیر می‌شود.

فاضلی با اشاره به اینکه سیل‌های اخیر وجه دیگری از ذهن سیاسیون ایران که ذهن تک‌علت‌اندیش است را آشکار کرد، تصریح کرد: این در حالی است که فرآیند مدیریت سیل یک دایره بزرگ شامل پیش‌بینی و هشدار، بیمه و مدیریت ریسک، اقتصاد سیلاب، آماده شدن در برابر سیلاب، کیفیت زیرساخت و … است. در جامعه سیاست‌زده ایران می‌بینیم بعد از سیل یقه سازمان هواشناسی را می‌گیرند و همه تقصیرها را گردن این سازمان می‌اندازند، یا عده‌ای سیل را بطور کامل گردن مدیریت سدها و عده‌ای دیگر سیل را به گردن تخریب جنگل‌ها و مراتع می‌اندازند. شاید در وقوع سیل مجموعه‌ای از این عوامل تأثیرگذار بوده اما سیل به عنوان یک پدیده چند وجهی و پیچیده تبدیل به یک پدیده تک واحدی برای تسویه‌حساب و منفعت فردی کوتاه‌مدت می‌شود. این جامعه‌شناس بیان کرد: وقایع اخیر سیل نشان می‌دهد که جامعه ایران فاقد یک استراتژی رسانه‌ای بحران است. سازمان هواشناسی جهانی برای مواقع بروز حوادث طبیعی دستورالعمل‌هایی را ارایه داده است که حتی در آن پروتکل‌هایی برای نحوه ارایه گزارش‌های هواشناسی وجود دارد. در جریان سیلاب مشخص شد که استراتژی رسانه‌ای سیلاب نداریم.وی در ادامه با اشاره به تجاوزات متعدد به حریم رودخانه‌ها گفت: ما که باید حریم‌داری می‌کردیم به حریم‌دری رسیدیم و شاهد تغییر کاربری و بهره‌برداری ناصحیح از جنگل‌ها و مراتع هستیم که نشان‌دهنده ویژگی کوتاه‌مدت‌نگر بودن جامعه ایران است و این را هم سیل‌های اخیر آشکار کرد. با اینکه همه نوع بشر کوتاه‌مدت‌نگر است اما جامعه نباید کوتاه‌مدت‌نگر باشد. چرا در مقابل پدیده‌های طبیعی مثل جنگل کوتاه‌مدت نگر شده‌ایم؟ این جامعه‌شناس در پایان با اشاره به گزاره‌ای از ماکس وبر- جامعه‌شناس و استاد اقتصاد سیاسی - مبنی بر اینکه «بودجه نشان‌دهنده نهایت عقلانیت یک جامعه است» گفت: اگر بودجه جنگلداری و حفظ محیط زیست کمتر از فوتبال است یک جایی از عقلانیت مشکل دارد. تحلیل اقتصاد سیاسی بودجه و تاریخ بودجه محیط زیست بخشی از داستان سیلاب اخیر و درسی است که باید از این سیل بگیریم.

   سیاهه بارندگی 16 روز ابتدای سال 98

در بخش دیگری از این نشست، مدیرکل بحران و پدافند غیر عامل شرکت مدیریت منابع آب ایران به رفتار تاریخی سیل در ایران و دوره بازگشت این عارضه طبیعی پرداخت. سیف‌الله آقابیگی، با بیان اینکه دوره بازگشت سیل در منطقه سیل زده لرستان ۵۰۰ سال و در استان‌های خوزستان و گلستان ۲۰۰ ساله است، بیان کرد: امسال به لحاظ بارش در ۵۰ سال اخیر مقام اول را دارد این در حالی است که سال گذشته به لحاظ کم بارشی طی ۵۰ سال گذشته مقام اول را داشت اما معلوم نیست که این شرایط را در سال آینده داشته باشیم و شرایط موجود نشان‌دهنده وقوع تغییرات اقلیمی است. نمی‌توانیم ادعا کنیم که سال بعد ترسالی خواهد بود. آقابیگی با بیان اینکه در مدت ۱۶ روز که کشور تحت تأثیر دو جبهه بارشی قرار گرفت، حدود ۳۰ درصد بارش یک سال زراعی تأمین شد، اظهارکرد: تا آخر فروردین ۹۸ همدان ۷۲ درصد بارش یک ساله و ایلام ۵۰ درصد بارش سالانه خود را دریافت کرد. بارندگی استان‌های ایلام، لرستان و خوزستان پشت سدهای خوزستان تجمع می‌یابد. ورودی آب در حوضه کرخه در ۱۵ روز ابتدای فروردین امسال ۳۶ برابر سال آبی گذشته و ۵.۶ برابر در حد نرمال بوده است. مدیرکل بحران و پدافند غیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران گفت: در استان گلستان طی دو روز ۲۶ و ۲۷ اسفند ۹۷ میزان بارش قابل توجهی رخ داد و ۵۶ میلیارد متر مکعب آب وارد مخازن شد این در حالی است که مجموع ظرفیت مخازن این منطقه ۵۰ میلیارد متر مکعب است همچون ورودی آب به مخازن در سال گذشته در این حوزه تنها ۱۵ میلیارد متر مکعب بوده است. امسال میزان خروجی آب از مخازن ۳۷ میلیارد متر مکعب بود تا خسارات را به حداقل برسانیم.آقابیگی در ادامه اظهار کرد: در خوزستان ۳۴ میلیارد متر مکعب آب وارد مخازن شد در حالی که حجم مخازن ۲۴.۵ میلیارد متر مکعب است. سد کرخه نیز در هفت ماه اخیر دو بار خالی و پر شده است و اگر کرخه نبود وقایع بدی برای خوزستان اتفاق می‌افتاد.

به گفته آقابیگی سد دز با عمر ۵۶ ساله حداکثر ۲ میلیارد و ۵۶ میلیون متر مکعب ظرفیت دارد اما اخیرا ۹ میلیارد متر مکعب آب وارد دز و این سد سه بار پر و خالی شده است. معمولا تعیین حد بستر و حریم رودخانه‌ها بر مبنای دوره بازگشت ۲۵ ساله صورت می‌گیرد اما دوره بازگشت سیل در لرستان ۵۰۰ ساله و دوره بازگشت سیل در خوزستان و گلستان ۲۰۰ ساله برآورده شده است.

   اطلس مناطق سیل‌خیز، خاک می‌خورد

خرابی‌های سیل اخیر در حالی است که اطلس سیل که نشان‌دهنده پهنه‌بندی سیلاب در «حوضه‌های آبی» مختلف کشور است، سال‌هاست تهیه شده اما خاک می‌خورد و مورد استفاده قرار نگرفته است. داوود نیک‌کامی، رییس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، با انتقاد از بی‌توجهی به برنامه‌های مدیریت یکپارچه حوضه‌های آبخیز طی سال‌های گذشته درباره این موضوع گفت‌: متاسفانه توجه کافی به این موضوع صورت نگرفته و از تغییر کاربری‌های نادرست جلوگیری به عمل نیامده و مدیریت صحیح از اراضی صورت نگرفته است. همچنین در احیای پوشش گیاهی جنگل‌ها و مراتع، احداث سیل‌بندها و حفر کانال‌های سیلاب‌بر اهتمام جدی صورت نگرفته است این وضعیت در حالی است که پهنه‌بندی سیلاب در حوضه‌های مختلف و نقشه مناطق سیل خیز تهیه شده است اما متاسفانه این اطلس خاک می‌خورد. او افزود: اگر مقدار جریان آب از ظرف محدود آب بیشتر باشد، آب وارد قسمت‌های مجاور می‌شود که به آن «سیل» اطلاق می‌کنیم اما باید توجه کرد که باران جذب گیاهان و خاک می‌شود و بخشی از آن تبخیر و باقی‌مانده روی زمین جاری می‌شود. زمانی که خاک و گیاه نتوانند روان‌آب را جذب کند و کانال رودخانه‌ها توان و ظرفیت نگهداشت آب را نداشته باشند، سیل ایجاد می‌شود بنابراین تخریب پوشش گیاهی باعث تولید روان‌آب بیشتر و تبدیل آن به سیل می‌شود، توضیح داد: میزان جذب باران توسط درختان و گیاهان مختلف شناسایی و مشخص شده‌اند. برای مثال بلوط ایرانی تا ۳۵.۸ درصد باران را جذب می‌کند و مانند یک اسفنج عمل می‌کند، بطوری که حجم زیادی از آب را جذب و به‌تدریج آن را خارج می‌کند اما مداخلات انسانی تنوع زیستی را تغییر داده است. وی در ادامه اظهاراتش در این نشست تاکید کرد: سیل فرسایش خاک را افزایش می‌دهد و باعث لطمه به کیفیت و کمیت خاک می‌شود. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته در مورد سیل مازندران، این سیل در بالادست از نوع تندسیلاب و در پایین دست آبگرفتگی بوده است. در بالادست سیل باعث فرسایش و انباشت رسوبات به ضخامت ۸۰ سانتی‌متر شده است.نیک‌کامی بیان کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد که خسارات سیل در حوزه کشاورزی ۱۳ هزار میلیارد تومان است البته شیوع بیماری‌های عفونی و انگلی از جمله خطرات پیش رو ناشی از سیل است. همچنین بر اثر فرسایش خاک ناشی از سیل میزان رسوبات به ۱.۲ میلیارد مترمکعب رسیده است.

   بارش‌های اخیر نشان‌دهنده «ترسال» نیست

اگرچه بعد از وقوع سیل برخی مسوولان آن را نشانه‌ای از ورود ایران به دوران ترسالی دانستند اما کارشناسان اقلیم‌شناسی معتقدند نمی‌توان با صراحت این‌بارندگی‌‎ها را دلیل ترسالی دانست. بهلول علیجانی، اقلیم‌شناس و استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه خوارزمی درباره منشأ بارش‌های اخیر در بخشی از این نشست تحلیلی گفت: عمده بارش‌های کشور ما در دوره سرد سال متمرکز است که از آبان ماه تا اواخر اردیبهشت ماه رخ می‌دهد. همچنین ایران یک کشور نیمه خشک است و معمولا بارش‌ها از نظر مکانی و زمانی بی‌نظم هستند. افزون بر این‌بارش‌های رگباری از ویژگی‌های بارندگی‌های ایران است و جزو ماهیت بارش‌های ایران «رگباری» بودن است.او افزود: وقوع بارش‌های رگباری جزو ویژگی‌های این کشور است و غیرعادی نیست. شرایط نشان‌دهنده این است که بارندگی‌ها در کشور ایران کاهش یافته است و این را به حساب تغییر اقلیم می‌گذاریم. تغییر اقلیم نیز به معنای تغییر میانگین‌ها در درازمدت ۳۰ ساله است. روند کلی بارش‌ها نشان‌دهنده این است که از سال ۱۹۵۰ به بعد، بارش‌ها روند کاهشی داشته‌اند و در دوره تغییر اقلیم بوده‌ایم. در حال‌ حاضر نیز در شرایط تغییر اقلیم قرار داریم. علیجانی با طرح این سوال که تغییر اقلیم چه مشکلاتی را ایجاد خواهد کرد، گفت‌: در سال‌های اخیر کمربند بادهای غربی عقب‌نشینی کرده است و اگر پیش از این در مدار ۲۵ تا ۳۰ درجه قرار داشتند، در حال‌ حاضر به مدارهای بالا حرکت کرده‌اند. به همین دلیل بیشتر سامانه‌هایی که از مدیترانه وارد ایران می‌شد، وارد کشور نمی‌شوند. بادهای غربی در اقیانوس اطلس دو شاخه شده است. یکی از آنها به سمت ایران آمد و باعث انتقال چند سامانه فعال به کشور ما شد که آخرین سامانه آن بارش برف در آذربایجان شرقی را موجب شد.این استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه خوارزمی در پاسخ به این پرسش که آیا این الگو در سال‌های بعد نیز تکرار خواهد شد، گفت‌: با شرایطی که امسال اتفاق افتاد می‌توانیم بگوییم که وارد ترسالی شدیم، اما اگر ادامه نیابد نشانه تغییر اقلیم است چون یکی از نشانه‌های تغییر اقلیم، بی‌نظمی در اقلیم است. وی با بیان اینکه یکی از ویژگی‌های تغییر اقلیم افزایش پدیده‌های «فرین» (حوادث جوی نادر) است، اظهارکرد: سیل گرگان در سال ۱۳۸۰، سرمای شدید سال ۱۳۸۶، تابستان گرم دو سال گذشته همچنین بارش‌های امسال پدیده‌های «فرین»هستند. در دهه اخیر سیلاب‌ها افزایش یافته‌اند که نشان‌دهنده فرایند تغییر اقلیم است. اگر روال کنونی ادامه‌ داشته باشد کمربند اقلیمی کشور ما تغییر می‌کند. علیجانی با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته در بسیاری از روزها در برخی از مناطق بارش بیشتر از ۶۰ میلیمتر داشته‌ایم، گفت: اینکه چرا در آن زمان بارش‌ها منجر به سیل نشده است، یا اندازه تخریب‌ها به حد امسال نبوده است، جای سوال دارد. در سال‌های گذشته بارش‌های مشابه امسال را داشتیم اما اینکه چرا در آن زمان تبدیل به سیل نشده است و چرا سیل خسارات کمتری وارد کرده است سوالی است که باید مورد بررسی قرار گیرد.