مسجدی که جامع‌تر از دیگر مساجد جامع تهران است
قدیمی‌ترین مسجد تهران نامیده می‌شود؛ مسجدی که شکل تدریجی معماری‌اش، دست‌کم دوران آل‌بویه، صفوی و قاجار را به رخ می‌کشد، امروز با نام «مسجد جامع» یا «مسجد عتیق» شناخته می‌شود. هر چند در طول سال‌های گذشته، تهران و به خصوص بازار آن به عنوان مهم‌ترین مکان تجاری شهر شناخته می‌شد و بعد از سال ۱۳۵۷ چند مسجد دیگر در نقاط مختلف شهر تهران ساخته شد اما تاریخی بودن و داشتن معیارهای مشخص تاریخی این «مسجد جامع»، در دل بافت تاریخی و بازار تهران، آن را متفاوت‌تر از دیگر مسجد جامع تهران کرد. قبل از انقلاب مسجد جامع بازار، تنها مسجد جامع تهران بوده است، اما پس از فتوای امام خمینی (ره) مبنی بر قرار گرفتن تهران در بین شهرهای بزرگ، مساجد جامع متعددی در شهر تهران ساخته شد، مانند مسجد جمهوری، مسجد افسریه، مسجد نارمک، مسجد پونک، مسجد جامع ضرابخانه، مسجد جامع چیذر و مسجد جامع شمیران اما هنوز به دلیل اینکه این مسجد در بافت اصلی تهران و نه شهرستان‌های آن قرار دارد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و حتی معماری‌های آن، این مسجد را یکی از شاخص‌های مهم معماری اسلامی معرفی می‌کنند. هر چند از تاریخ دقیق احداث مسجد جامع بازار تهران اطلاعاتِ دقیقی توسط باستان‌شناسان به دست نیامده، اما معماری بخش‌های مختلف در دوران‌های متفاوت آن، باعث برهم خوردن تعادل و هماهنگی بین بخش‌های مختلف مسجد شده، بنایی که بعد از پایتخت شدن تهران، تجدید و توسعه یافت. امروز مسجد جامع تهران در بافتِ تاریخی بازار قرار دارد، در حالی که این بافت در سال‌های گذشته، بافت مسکونی محسوب می‌شد که معمولا و براساس رسم مردم قدیم، دور مساجد شهر، خانه‌ها و بازارها ساخته می‌شدند. ورودی اصلی مسجد عتیق در سمت غرب از بازار شمالی «چهارسوق بزرگ» است و در هر کدام از گوشه‌های شمال شرقی و جنوب شرقی آن، درِ فرعی وسیله ارتباط مسجد را با کوچه‌ها و بازارهای اطراف مسجد را فراهم می‌کند، بیشتر بنای ظاهری شبستان این مسجد، سبک معماری ابتدای دوره اسلامی را دارد حتی قدیمی‌ترین شبستان آن احتمالا بیش از هزار سال قدمت دارد که امروز به شبستان «آیت‌الله شاه‌آبادی» معروف است و شبستان دوم که بیش از ۷۰۰ سال عمر دارد، را «شبستان عتیق» می‌نامند. شبستان «گرم‌خانه» این مسجد نیز چیزی حدود ۵۰۰ سال قدمت دارد، برخی منابع این شبستان را با وسعتی در حدود ۲۰۰۰ مترمربع، بزرگ‌ترین و عظیم‌ترین اثر تاریخی در استان تهران می‌دانند. مسجد عتیق صحن بزرگی با جهت شرقی ـ غربی دارد که دو ایوان عظیم و شبستان‌هایی (در عقب ایوان‌ها در ضلع جنوبی) از دوره قاجار را در خود جای داده است. شبستان ۴ ستون مسجد، که بزرگ‌ترین و عظیم‌ترین اثر تاریخی استان تهران از نظر مساحت است، به شبستان سه محرابه معروف است چون در سه زمان، سه امام جماعت نمازهای صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا را اقامه می‌کردند. این مسجد از معدود مساجد تاریخی است که در دل خود یک موزه هم دارد، هر چند آثار قرار گرفته در فضای کوچکی که موزه خوانده می‌شود، از هیچ استانداردی برخوردار نیستند، اما آثار به نمایش درآمده از آنکه بعضا برخی آثار قدیمی استفاده شده در فضاهای مختلف مسجد بوده‌اند یا در سال‌های گذشته بخش‌های مختلف مسجد به خصوص حیاط، کاوش شده‌اند، در این فضای کوچک و پشت درهای شیشه‌ای آن قرار گرفته‌اند. نقاره خانه مسجد جامع تهران، یکی از قدیمی‌ترین اجزای این مسجد تاریخی است که هر چند در طول سال‌های گذشته دچار آسیب‌هایی شده و مرمت‌هایی نیز روی آن انجام شده است، اما این بخش تاریخی همچنان به عنوان یک بخش مهم این مسجد سرپاست.
