داغ مالچ بر تن خاک خوزستان
مقابله با ریزگرد، بهانه چندین سال‌های شده برای آنکه خاک خوزستان از مالچ نفتی زخم خورده و پوشش گیاهی و جانوری آن سوخته و خاکستر شود. زمستان سال 95، پس از مصوب شدن طرح مقابله با ریزگردها از طریق مالچ‌پاشی، عملیات اجرایی آن آغاز شد و از همان ابتدا هم با اعتراض کارشناسان محیط‌زیست همراه بود اما نزدیک به یک سال بعد، هزمان با آغاز عملیات اجرایی تثبیت 10 هزار هکتار از شن‌زارهای غرب خوزستان از طریق مالچ‌پاشی، اعتراض فعالان محیط‌زیست نسبت به آسیب‌های فراوان این روش سنتی و منسوخ به خاک و پوشش گیاهی و جانوری خوزستان، شدت گرفت اما مسوولان منابع طبیعی استان خوزستان در پاسخ به این اعتراض‌ها بارها اعلام کردند اگر بودجه کافی به طرح مالچ‌پاشی اختصاص داده شود، تا 20 هزار هکتار هم قابل گسترش است چرا که تجربه پنج دهه مالچ‌پاشی هیچ نشانی از آسیب به محیط‌زیست را نشان نمی‌دهد اما چندی پیش به دنبال انتشار ویدئویی از آسیب به جانوران این استان بر اثر مالچ‌پاشی، بعد از حدود دو سال از اعتراض فعالان محیط‌زیست سرانجام سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، نسبت به این موضوع واکنش نشان داده و وعده پیگیری جدی موضوع را داده است. این وضعیت در حالی بوده که به گفته کارشناسان محیط‌زیست، شن‌زارهای خوزستان، بخشی از طبیعت این منطقه است و نمی‌توان آن را به عنوان کانون گرد و غبار تلقی کرد و در صورت محرز شدن نقش شن‌زارها به عنوان کانون ریزگرد، تثبیت شن و ماسه باید از طریق راه‌های سازگار با محیط‌زیست مانند گسترش و تثبیت پوشش گیاهی انجام شود، نه مالچ‌های نفتی که از نظر اقتصادی پر هزینه بوده و علاوه بر آن عامل بروز بیماری‌های تنفسی و سرطان است.
شن‌زارها طبیعت خوزستان است نه عامل ریزگرد
کارشناسان محیط زیست بر این باورند که از بین رفتن تالاب‌ها، خشکسالی و کم‌آبی دلیل اصلی شکل‌گیری ریزگردهاست اما باور غلطی میان مسوولان وجود دارد که تپه‌های ماسه‌ای را عامل شکل‌گیری ریزگردها عنوان می‌کنند و استفاده از مالچ را هم راهکاری برای مهار ریزگردها می‌دانند، در حالی که کارشناسان نظر دیگری دارند. محمد کریمی، کارشناس خاک و فعال محیط‌زیست درباره این موضوع به «تعادل» گفت: نقش تپه‌های ماسه‌ای در ایجاد ریزگرد خیلی کم است. اندازه ذرات تپه‌های ماسه‌ای به گونه‌ای است که بیشتر به شکل غلتیدن و خزش با جریان‌های باد جابه‌جا می‌شوند و حالت تعلیق ندارند. ذرات ماسه درشت هستند و با یک باد حدودا ۷ متر بر ثانیه جابه‌جا می‌شوند. اما ذرات گرد و غبار به شکل معلق با سرعت‌های کمتر از مقدار فوق نسبت به جریان هوا جابه‌جا می‌شوند. ابعاد ذرات گرد و غبار در حد چند میکرون است و با سیال هوا به راحتی هزاران کیلومتر جابه‌جا می‌شوند. اما تپه‌های ماسه‌ای در صورتی که تثبیت نشوند؛ آثار مخربی چون دفن کردن روستاها، آسیب به خط آهن، آسیب به تاسیسات و... دارند اما باید توجه کرد که این ماسه‌ها هم باید توسط بادشکن و کاشت درخت مهار شوند نه مالچ نفتی که بطور کلی خاک را از بین می‌برد. او افزود: راهکار مقابله با ریزگردهای خوزستان جلوگیری از انتقال آب سرشاخه‌های رودهای خوزستان و جلوگیری از سدسازی‌های افراطی برقابی است، نه مالچ‌پاشی ماسه‌زار‌هایی که اصلا کانون ریزگرد نیستند. مالچ‌پاشی باعث از بین رفتن علوفه و گیاهان منطقه و به دنبال آن نابودی تنوع زیستی می‌شود و فاجعه است؛ تا کی قرار است نسخه‌های غلط برای طبیعت خوزستان پیچیده شود و اندک ذخایر حیات وحش را عمدا نابود کرد؟ کریمی بیان کرد: آهوان خوزستان در لیست سرخ جهانی هستند، یعنی در معرض خطر انقراض هستند اما به جای آنکه شرایط را برای بقای آنها فراهم کنیم و در شرایطی که انتظار داشتیم چرای دام هم در مناطق زیستگاه اینگونه ارزشمند در فکه و می‌شداغ برای دام‌های اهلی ممنوع شود اما شاهد مالچ‌پاشی هم هستیم که اندک علوفه منطقه را نیز نابود می‌کند و باعث نابودی تنوع زیستی خزندگان و پستانداران و حتی پرندگان منطقه می‌شود؛ وقتی علف نابود شود آهوان آسیب می‌بینند؛ خاک آسیب می‌بیند و خزندگان نابود می‌شود؛ خزندگان که نابود شوند پستانداران و پرندگان مانند عقاب مارخوار که از خزندگان تغذیه می‌کنند آسیب می‌بینند.
واکنش محیط‌زیست بعد از چند سال سکوت
اظهارات کریمی درباره آسیب‌های مالچ‌پاشی به محیط‌زیست در حالی است که پیش از این اداره کل منابع طبیعی خوزستان با صدور بیانیه‌ای اعلام کرده بود، تجربه پنج دهه مالچ‌پاشی حکایت از آن دارد که این راهکار، آسیبی به محیط‌زیست وارد نمی‌کند. در بخشی از این بیانیه آمده است: « ادعای نابودی طبیعت با اجرای مالچ‌پاشی بدون ارایه ادله علمی و میدانی و صرفاً به‌صورت احساسی بیان شده و تاکنون هیچ دلیل علمی و میدانی ارایه نشده است ولی بر اساس پژوهش‌های علمی و آکادمیک و میدانی چندساله گذشته توسط معتبرترین موسسات تحقیقاتی، مالچ نفتی موثرترین ماده شناخته شده جهت تثبیت شن‌های روان و تبدیل آن به جنگل‌های سرسبز است و طی پنجاه سال گذشته هیچ گزارشی از آثار زیان بار کاربرد مالچ نفتی توسط مدعیان و حتی سازمان محیط زیست کشور به عنوان متولی حفاظت از محیط زیست کشور ارایه نشده است.اداره کل منابع طبیعی معتقد است که سازمان حفاظت از محیط زیست تاکنون هیچگونه اعتراض خاصی به مالچ‌پاشی نفتی که مبنای علمی و حقیقی داشته باشد، نکرده است.»
اما چندی پیش با انتشار تصاویری از تلفات تعدادی از گونه‌های حیات وحش بر اثر مالچ‌پاشی در منطقه‌ای در بُستان استان خوزستان، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به این موضوع واکنش نشان داده و وعده پیگیری جدی این موضوع را داد. مسعود تجریشی درباره این موضوع به ایسنا گفت: نباید به دلیل انبوه مالچ تولیدی در کشور و قیمت ارزان آن، نهادها به سمت استفاده از آن برای کنترل گرد و غبار حرکت کنند. این روال اصلاً به صلاح نیست. به ستاد مقابله با گرد و غبار هم تاکید کرده‌ام که در سال جاری برای بودجه‌هایی که قرار است برای مالچ‌پاشی صرف شود، نهایت نظارت اعمال شود. مالچ در دنیا به عنوان یک کالای گران‌قیمت محسوب می‌شود و اگر برای استفاده از آن برنامه‌ریزی اصولی داشته باشیم می‌تواند ارزش اقتصادی بالایی داشته باشد.
او با تاکید بر اینکه مالچ‌پاشی تنها باید در نقاطی که شن روان وجود دارد، انجام شود، افزود: در شرایط حاضر شن روان در مناطق محدودی از کشور وجود دارد. برای مثال بر اساس گزارش‌های سال گذشته، در خوزستان تنها در منطقه‌ای حدود ۴۰۰۰ هکتاری سوسنگرد شن روان وجود دارد که ضمن رعایت اصول کارشناسی، می‌توان برای کنترل غبارخیزی در مناطق محدود از مالچ استفاده کرد.
تاکید اداره کل منابع طبیعی استان خوزستان به سکوت مسوولان سازمان حفاظت محیط‌زیست در حالی است که علاوه بر صحبت‌های روز گذشته تجریشی، چندی پیش حمید ظهرابی، معاون محیط‌زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور هم نسبت به مالچ‌پاشی‌های غیراستاندارد واکنش نشان داده و بیان کرد: عملیات مالچ‌پاشی با هدف مقابله با گرد و غبار صرفاً باید کانون‌های اصلی گرد و غبار و در مناطق فاقد پوشش گیاهی طبیعی انجام شود. او افزود: اخیرا گزارش‌های زیادی درباره نحوه مالچ‌پاشی در استان خوزستان به دست ما رسیده که حکایت از کم دقتی در این عملیات به ویژه در انتخاب محل‌های تثبیت چشمه‌های گرد و غبار با وجود تمام حساسیت‌های سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور دارد. بر اساس این گزارش‌ها، برخی شن‌زارها که زیستگاه‌های گونه‌های جانوری بوده که فاصله زیادی با سکونتگاه‌های انسانی و زمین‌های کشاورزی دارند، مالچ‌پاشی شده‌اند و از طرفی برخی مناطق دیگر که بطور طبیعی شن‌زار هستند و دارای پوشش‌گیاهی مناسبی بوده‌اند و محل تولید گرد و غبار محسوب نمی‌شوند نیز تحت عملیات مالچ‌پاشی قرار گرفته‌اند که به نظر می‌رسد نیازی به اجرای عملیات تثبیت ندارند. لذا ضرورت دارد سازمان جنگل‌ها و مراتع موضوع را بررسی و اصلاح کنند.
