امید به روزنه‌ای کوچک

فراز جبلی|

مشاور سردبیر|

نگاه به اثر اینستکس (INSTEX) یا سامانه حمایت از مبادلات تجاری (با سرنام ساحات) بسیار جدی است و در موارد زیادی رنگ و بوی سیاسی به خود گرفته است. گروهی تلاش دارند این حرکت اروپا را به منزله یک گام بزرگ در راستای حفظ برجام نشان دهند و گروهی به صورت کلی منکر هیچ گونه اثر مثبتی از اینستکس هستند. اما شاید با نگاهی به دور از سیاست ورزی بتوان گفت اینستکس یک پتانسیل است که در شرایط فعلی کارایی محدودی دارد اما می‌تواند تبدیل به یک ابزار قوی شود. پس از خروج امریکا از برجام ایران انتظار داشت که سایر کشورها بر اساس برجام از ایران حمایت کنند. رفتار کجدار و مریز اروپا اما چندان با این انتظار منطبق نبود. اروپا پیشنهاد ساز و کاری را داشت اما حاضر نبود به صورت مستقیم با تحریم‌ها مقابله کند. چندین ماه مذاکره بحث را به اینستکس رساند. اینستکس مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges یک شرکت است که در فرانسه و در چارچوب قوانین این کشور به ثبت رسیده است و جز این کشور آلمان و انگلستان نیز سهامدار آن هستند. مدیریت آن نیز بر عهده پر فیشر از مدیران بانکی برجسته آلمانی است.  ساز و کار اینستکس نیز ایده جدیدی نیست. صادرکنندگان ایرانی به اروپا به دلیل تحریم امکان وصول ارز صادراتی را ندارند و در مقابل صادرکنندگان اروپایی به ایران نیز با تهدید تحریمی روبرو هستند. به همین دلیل هر دو طرف می‌توانند کالای خود را صادر کرده و به جای دریافت پول به شکل مستقیم تهاتر مالی در اینستکس رخ دهد تا مشکل تحریم و انتقال پول رخ ندهد. وجود چنین ساز و کاری که به صورت رسمی کار می‌کند می‌تواند در ایام تحریم بسیار سازنده باشد اما مساله این است که چند درصد تجارت خارجی ایران قرار است مشمول این روش شود؟ بیاییم قسمت‌هایی که فعلا خبری از آنها در اینستکس نیست را مجزا کنیم. بخش اول صادرات نفت است یعنی بزرگ‌ترین مشکلی که در خصوص تأمین ارز دولت ایران با آن روبرو است. صادرات نفت پیچیدگی‌های خاص خود را دارد و مشتری‌ها به‌شدت محدود و مشخص هستند پس صادرات نفت در ایام تحریم به‌شدت آسیب پذیر است. حجم صادرات نیز به قدری زیاد است که سیاست‌های تحریمی به راحتی می‌تواند بخش قابل توجهی از آن را دچار آسیب کند. عدم امکان صادرات نفت در اینستکس شاید مهم‌ترین دلیل نارضایتی مدیران دولت تدبیر و امید از بحث اینستکس باشد تا جایی که مجید تخت‌روانچی نماینده دایم ایران در سازمان ملل متحد، اینستکس را همچون ماشینی بسیار زیبا اما بدون بنزین توصیف کرد. مساله دوم عدم حضور کشورهایی همچون چین در اینستکس است که اتفاقا بیشترین سهم را در مبادلات تجاری با ایران دارند. صادرات غیرنفتی ایران در سال گذشته به چین بیش از 9 میلیارد دلار بود که حدود 21 درصد از صادرات ایران را شامل می‌شد. مقاصد صادراتی غیرنفتی ایران کاملا مشخص هستند و سهم کشورهای اروپایی در آن به‌شدت محدود است و به چند درصد هم نمی‌رسد. گذشته از آن مشخص نیست اصولا صادرکنندگانی که در طول یک سال گذشته ساز و کارهایی برای دور زدن تحریم ایجاد کرده‌اند چه میزان از فعالیت خود را وارد اینستکس می‌کنند. البته در بحث واردات کالا تا حدی اینستکس می‌تواند کمک کند چرا که واردات از آلمان در سال 97 حدود 5.8 درصد کل واردات ایران بود و بخش قابل توجهی از آن قطعات و تجهیزاتی است که در تولید استفاده می‌شود. در نهایت این بحث مطرح است که چه تجارت‌هایی در اینستکس مورد قبول خواهد بود؟ طبیعتا برای تهاتر کالا باید تزریق سرمایه به این شرکت صورت گیرد و در صورت محدود بودن سرمایه هدف اروپا یعنی نگه داشتن سطح اینستکس برای ارسال کالاهایی همچون دارو و مواد پزشکی و مواد غذایی محدود خواهد شد. در یک کلام محدودیت‌های فعلی اینستکس بحث‌های امروز را به هیاهو برای هیچ بدل کرده است اما باز شدن یک مسیر رسمی این نوید را می‌دهد که بتوان کشورهایی همچون چین و روسیه را برای دور زدن تحریم به این کشور اضافه کرد و در صورتی که عزمی برای شکستن تحریم باشد از همین ابزار برای صادراتی نفتی بهره جست.