طلسمِ ۱۳ ساله جنگل هیرکانی شکست

با تایید کارشناسان «IUCN» در چهل و سومین اجلاس یونسکو، جنگل‌های هیرکانی، نامِ دومین پرونده جهانی میراث طبیعی ایران را از آن خود کرد تا طلسمِ ۱۳ ساله ثبت جهانی این پرونده بالاخره در کشوری که راه را برای ثبت جهانی‌اش باز نمی‌کرد، شکسته شود. روایتِ این طلسمِ ۱۳ ساله از آنجا آغاز شد که جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۰۵ میلادی (۱۳۸۴) پرونده‌ای تهیه کرده بود تا جنگل‌های هیرکانی را به صورت مستقل و به نام خود ثبت جهانی کند. با اعتراض ایران نسبت به این اقدام، یونسکو و «IUCN» (کمیته بین‌المللی حفظ میراث طبیعی و ارگان مشورتی یونسکو)، پرونده جمهوری آذربایجان را بررسی و درخواستِ آن را برای ثبت به صورت مستقل رد و اعلام کردند، با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد جنگل‌های هیرکانی در ایران و بخش کوچکی از آن در کشور آذربایجان است، این کشور نمی‌تواند بدون مشارکت ایران «جنگل‌های هیرکانی» را ثبت جهانی کند. یونسکو و اتحادیه جهانی حفاظت از آثار طبیعی، با تأیید اهمیت این جنگل و با اشاره به فرامرزی بودن آن، اعلام کردند که این جنگل به عنوان یک اثر طبیعی مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان از سوی دو کشور برای ثبت به یونسکو ارایه شود. بنابراین ایران تهیه نخستین پرونده طبیعی خود را برای ثبت در فهرست میراث جهانی از سال ۱۳۸۵ آغاز کرد و پرونده «جنگل‌های هیرکانی» را ۲۰۰۷ (۱۳۸۶) در فهرست موقت یونسکو ثبت کرد. برای نخستین‌بار پرونده جنگل‌های هیرکانی سال ۸۷ به صورت مشترک با کشور آذربایجان برای ثبت در فهرست آثار جهانی یونسکو مطرح شد که این پرونده در آن زمان به دلیل برخی مشکلات معلق و ریفر (ارجاع داده شده) شد.

 در ابتدای کارِ تهیه پرونده ایران و آذربایجان اختلاف‌نظرهایی بین دو کشور وجود داشت و برطرف شدن این اختلاف‌نظرها به کشور آذربایجان برمی‌گشت در حالی که در آن اجلاس اگر آذربایجان مخالفتی نداشت پرونده جنگل‌های هیرکانی، از نخستین پرونده‌هایی بود که در اولویت بازنگری، به‌روزرسانی، تدقیق و تدوین قرار می‌گرفت. ثبت جهانی «هیرکانی» مدتی در سکوت گذشت تا سال ۱۳۹۴ که ایران اقدامات جدیدی برای پرونده «جنگل‌های هیرکانی» آغاز کرد و بار دیگر از سرگیری مذاکرات ایران و آذربایجان برای رسیدن به نقاط مشترک مطرح شد تا چطور این پرونده را با همکاری یکدیگر تدوین و به صورت مشترک به یونسکو بفرستند، بنابراین در قدم نخست پیش‌بینی شد تا چند ماه بعد یعنی اواخر سال ۱۳۹۴ ایران و آذربایجان وارد مذاکره شوند و اگر مخالفتی نبود روند ثبت پرونده جلو برود. قدم‌ها برداشته شدند، اما مخالفت‌ها یا شاید بهانه‌هایی که آذربایجان برای تهیه و چگونگی تدوین پرونده مطرح می‌کرد از جمله درخواست برای مدیریت پرونده آن هم در شرایطی که کمتر از پنج درصد از مساحتِ این جنگل در این کشور است و ۹۵ درصد دیگر آن در استان‌های مختلف ایران قرار دارد، باعث شد تا ارجاع پرونده به یونسکو معلق بماند. در این میان در ۱۲ تیر ۱۳۹۶ ابوالفضل قارایف- وزیر فرهنگ و گردشگری آذربایجان- در دیدار با وزیر وقتِ فرهنگ و ارشاد اسلامی کشورمان، درباره ارایه پرونده جنگل‌های هیرکانی و ثبت آن در یونسکو به ایسنا، اظهار کرده بود: درباره این پرونده مذاکرات ما با ایران ادامه دارد و مدارک آن را به عنوان قُرق طبیعی به یونسکو ارایه کرده‌ایم. فکر می‌کنم در آینده نزدیک مذاکراتی نیز بین وزارت محیط زیست آذربایجان و نهاد مربوطه در ایران انجام شود. اما سرانجام به دلیل نرسیدن به یک نقطه نظر مشترک بین ایران و آذربایجان، ایران تصمیم گرفت تا به صورت مستقل پرونده «جنگل‌های هیرکانی» را به یونسکو بفرستد، پس در طول دو سه سال گذشته، جلسات مختلف تمرینی در ۵ استان گیلان، گلستان، سمنان، مازندران و خراسان شمالی که جنگل در آنها پراکنده است، برگزار کرد و برنامه‌ریزی و هماهنگی‌ها توسط کمیته کارشناسی پرونده جنگل‌های «هیرکانی» برای آماده‌سازی زیرساخت‌های لازم، پیش از ورود ارزیابان کمیته بین‌المللی حفاظت از طبیعت (iucn) به ایران آغاز شد. با توجه به بروز برخی اتفاقات ناخوشایند در طول سال‌های گذشته مانند قطع درختان، آتش‌سوزی یا ویلاسازی و دست‌اندازی‌های مختلفی در این محوطه باستانی- طبیعی و هشدارهای مطرح‌شده، میراث‌فرهنگی تصمیم گرفت تا از آنچه که باقی‌مانده حفاظت کند و از آن رو سال گذشته پرونده به صورت مستقل از آذربایجان برای یونسکو فرستاده شد و جمعه ۱۴ تیر روی میز چهل و سومین اجلاس جهانی یونسکو در باکو قرار گرفت.