رد پای پرسه‌زنان در فضای مجازی
پرسه‌زنان سایبری کسانی هستند که مایلند فراغت خود را به گشت و گذار و تماشا در فضای سایبری بگذرانند
هدی محمدی| باشگاه اندیشه|
فلانور، واژه‌ای فرانسوی است که مراد فرهادپور آن را در فارسی «بدون معادل» می‌داند، چرا که فهم معنای حقیقی این واژه نیازمند آگاهی از یک منظومه تاریخی و فرهنگی مشخص است. نزدیک‌ترین معادلی که تاکنون برای فلانور در نظر گرفته شده «پرسه‌زن» است. اما این ترجمه یک مشکل اساسی دارد؛ امکان تقلیل این مفهوم به مفاهیمی چون «ولگرد» وجود دارد که اگرچه مشابه به نظر می‌رسند اما تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند که به آن اشاره خواهیم کرد.
پرسه‌زنی
پرسه‌زنی مفهومی است که در قرن نوزدهم به وجود آمد. بعد از انقلاب صنعتی و پیدایش فضاهایی متفاوت از آنچه تا پیش از آن بود. به وجود آمدن خیابان‌ها، ویترین‌ها و… با استناد به همین دلایل شاید بتوان پرسه‌زنی را مفهومی «مدرن» یا دست کم برآمده از زندگی مدرن دانست.
شاید «اوقات فراغت» یکی از جدی‌ترین علت‌های به وجود آمدن پرسه‌زنان بود. زمانی که فرد کاری برای انجام دادن نداشت و باید طوری خود را سرگرم می‌کرد. پس بدون هدف شروع به قدم زدن در خیابان‌ها، کافه‌ها و… می‌کرد.
ویلسون، شوارتز، بنیامین، بودلر و گلاک هر یک تعریفی از پرسه‌زن ارایه داده‌اند، برخی او را فعال و برخی منفعل دانسته‌اند، برخی پرسه‌زنان را به دسته‌های مختلف تقسیم کرده‌اند و… اگر چه تفاوت‌ها و اختلافاتی در این تعاریف دیده می‌شود اما یک چیز در بین همه این تعاریف ثابت است؛ پرسه‌زن ولگرد نیست! بلکه انسانی مدرن است که به تماشای رخدادهای روزمره شهری که برای دیگران عادی جلوه می‌کند علاقه‌مند است، او فردی ناشناس است که به زیبایی‌ها و مناظر شهری علاقه‌مند است به این ترتیب به گشت و گذار و تماشا در خیابان‌های شهر می‌پردازد و با قدم زدن بدون هدف خود را سرگرم می‌کند.
اما تفاوت پرسه‌زن و ولگرد چیست؟ ولگرد و پرسه‌زن را از چندین جهت می‌توان از یکدیگر تمایز داد، مهم‌ترین تمایز بین این دو مفهوم از «شأنیت اجتماعی» ناشی می‌شود. شأن اجتماعی پرسه‌زن با ولگرد قابل قیاس نیست، او آراسته است. علت نگاه خیره او به ویترین‌ها و خرید نکردن ناتوانی مالی نیست. نوع نگاه پرسه‌زن به شهر با نگاه ولگرد متفاوت است. به عبارتی پرسه‌زن شهر را به مثابه یک «متن» می‌بیند. متنی که خواننده آن خود پرسه‌زن است. در حقیقت پرسه‌زن از نبوغی برخوردار است که او را از «ولگرد»ها متمایز می‌کند. از زمان بودلر و نوشته‌های بنیامین در خصوص پاریس، پرسه‌زن به منزله نماد مدرنیته در تحلیل‌های ادبی، تاریخی و اجتماعی ظاهر شد. اگر چه امروزه پرسه‌زن در اشکال متعدد و در متون متنوعی حضور دارد .شاید بتوان پرسه‌زن سایبری را یکی از انواع امروزی پرسه‌زنی که به مدد ظهور فضای مجازی به وجود آمده دانست. اما پیش از اینکه با اطمینان در این باره صحبت کنیم باید بتوانیم با قطعیت به دو پرسش پاسخ دهیم؛ پرسه‌زن سایبری چیست؟ و آیا امکان پرسه‌زنی در فضای سایبری وجود دارد؟
پرسه‌زن سایبری
فضای سایبری امروز نه به موازات بلکه در ادامه فضای حقیقی قرار دارد. دنیای وب، شبکه‌های اجتماعی، جذابیت آنها برای مخاطب همگی دست به دست یکدیگر داده‌اند و «پرسه‌زنان سایبری» را به وجود آورده‌اند.
شاید علت به وجود آمدن پرسه‌زنان سایبری به پرسه‌زنان قرن نوزدهم مشترک باشد. «اوقات فراغت» همچنان یکی از مهم‌ترین بخش‌های زندگی انسان مدرن است و او همچنان دغدغه «سرگرمی» را دارد. در جهان امروز «فضای مجازی» به مدد پیشرفت تکنولوژی و ظرفیت‌های بسیارش پاسخ مطلوبی به میل به سرگرمی انسان مدرن در اوقات فراغتش داده است. پرسه‌زن در فضای مجازی امروز این امکان را دارد که با گوگل ارث در سراسر دنیا پرسه بزند. با فردی در یک قاره دیگر به صورت آنلاین بازی کند، تصویر جاهایی که هرگز نرفته ببیند، با کسانی که نمی‌شناسد صحبت کند و….
پرسه‌زنان سایبری در حقیقت کسانی هستند که مایلند فراغت خود را به گشت و گذار و تماشا در فضای سایبری بگذرانند. بدون هدف در خیابان فیس بوک قدم بزنند، خرید اینترنتی کنند، مطالبی را به اشتراک بگذارند، بپسندند، در ویترین معروف‌ترین برندها آخرین محصولات آنها را ببینند و... .
برخی این دست کنشگری‌های پرسه‌زنان سایبری را فعالانه بودن پرسه‌زنی در فضای سایبری می‌دانند. اما آیا به راستی این یک آزادی حقیقی است که در اختیار پرسه‌زنان گذاشته شده است؟ به نظر می‌رسد که تصور «آزادی حقیقی» در فضایی که هیچ چیز در آن «حقیقت» ندارد بیشتر به خوش خیالی می‌ماند تا واقعیت و این زیست فعالانه در فضای مجازی بیشتر «وهم آزادی» است که نئولیبرالیسم به «پرسه‌زن سایبری» می‌دهد تا به خیال خودش «کنشگری فعالانه» داشته باشد اما در عمل در دریای انفعال دست و پا بزند، چرا که در نهایت حدود اختیارات و کنش‌های کاربران فضای مجازی به دست صاحبان فضای مجازی که همان صاحبان سرمایه هستند تعیین می‌شود. در این بین تفاوت میان پرسه‌زنان حقیقی و سایبری کجاست؟ اگر چه تفاوت‌های بسیاری در بین این دو نوع پرسه‌زن می‌توان یافت، از محیط پرسه‌زنی تا اهمیت زمان و مکان و لازمانی و لامکانی که پرسه‌زن سایبری به آن گرفتار است. اما یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های پرسه‌زن حقیقی و سایبری در چارچوب‌بندی سوژه‌ای است که به آن می‌نگرند.
پرسه‌زن در فضای حقیقی به دیدن زیبایی‌ها بسنده نمی‌کند، بخشی از واقعیت شهر را برای دیدن انتخاب نمی‌کند بلکه همه‌چیز را می‌بیند او به همان اندازه که مرکز خریدهای لوکس را می‌بیند، افراد ناتوان و فقیر را هم می‌بیند. اما در مورد پرسه‌زنی سایبری این معادله قدری متفاوت است؛ آنچه پرسه‌زن سایبری می‌بیند یک انتخاب دسته چندم است. به این ترتیب که رسانه، فرد یا هر کسی که آن محتوا را به اشتراک گذاشته آن را از بین هزاران چیز دیگر که می‌توانسته به اشتراک بگذارد انتخاب کرده است، از سوی دیگر پرسه‌زن مجازی خود، آن چیزهایی را که به دیدنشان علاقه‌مند است برای تماشا انتخاب می‌کند. گویی در فضای مجازی پرسه‌زنان میل دیدن تمام واقعیت را ندارند. آنها تنها قسمتی از واقعیت را می‌بینند آن هم قسمتی که میل دیدن آن را دارند.
سوال دیگری که ممکن است ذهن را درگیر کند، این است که پرسه‌زنی امری است که در نسبت با «شهر» معنا پیدا می‌کند، آیا می‌توان فضای مجازی را شهر دانست؟ فوکو در این باره می‌گوید فضای مجازی آرمان شهر نیست اما دگر شهر هست، بنابراین امر «پرسه‌زنی» در آن امکان تحقق را دارد، هرچند پرسه‌زن سایبری نمی‌تواند چگونگی پیچیدگی‌های فضاهای ترکیبی شهر‌های معاصر را تجربه کند اما می‌تواند پیچیدگی‌ها و هرج و مرج‌های زندگی شهری را فهم کند.
باید توجه داشت که به وجود آمدن پرسه‌زنان سایبری، به معنای از بین رفتن «پرسه‌زنان» در فضای حقیقی نیست. مراکز خرید، خیابان‌ها و کافه‌ها همچنان در سر جای خود قرار دارند و پرسه‌زن‌های حقیقی همچنان حضور اجتماعی خود را حفظ کرده‌اند. پیشتر گفتیم که «پرسه‌زنان» از گذشته تاکنون به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شدند، پرسه‌زنان سایبری می‌توانند نوع یا دسته‌ای از پرسه‌زنان باشند. به عبارتی صحبت درباره پرسه‌زنان سایبری نه به معنای پایان دوره پرسه‌زنی در فضای حقیقی، بلکه به این معناست که در «دگر شهر» فضای مجازی نوع جدیدی از پرسه‌زن به وجود آمده که در محیطی متفاوت درست شبیه پرسه‌زن در فضای حقیقی عمل می‌کند.
