پشت پرده عقب‌ماندگی گردشگری دریایی خزر از خلیج فارس
گروه راه و شهرسازی| زهره علامی|
اگرچه صنعت گردشگری در زمره سه صنعت سودده دنیا محسوب می‌شود اما در ایران، سهم صنعت توریسم در درآمدهای کشور، رقم قابل ملاحظه‌ای نیست و گردشگری ایران با اختصاص سهمی حدود 30.747 میلیارد دلاری از کل تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۲۰۱۷، در رتبه ۳۵ اقتصادهای گردشگری جهان ایستاد.سهم ناچیز صنعت گردشگری در اقتصاد ایران در شرایطی است که این کشور درزمره 10 کشور نخست دنیا از لحاظ جاذبه‌های تاریخی و گردشگری قراردارد اما بی‌توجهی در شناسایی پتانسیل و ظرفیت‌های موجود در این زمینه، استقبال کم گردشگران خارجی را به همراه داشته است.
دراین میان، چندی پیش وزیر راه و شهرسازی به ضرورت توجه به گردشگری دریایی به عنوان یکی اززیرشاخه‌های گردشگری اشاره کرد. به گفته محمد اسلامی قرار است کشتی‌های مسافری گردشگری و تفریحی بین بنادر دریای خزر راه‌اندازی شوند و روسیه هم آمادگی خود را برای راه‌اندازی نخستین کشتی بزرگ گردشگری خود به نام «پتر کبیر» در آب‌های دریای خزر اعلام کرده است.اما اظهارات وزیرراه و شهرسازی برای بهبود گردشگری دریایی در دریای خزر و استفاده از ظرفیت‌های موجود در سواحل شمالی کشور درحالی بیان شده است که به گفته کارشناسان گردشگری، ایران نسبت به 4 کشور دیگری که در نوار ساحلی خزر قرار دارند پتانسیل‌های بیشتری برای جذب گردشگر دارد اما نبود زیرساخت‌های لازم، قوانین و چارچوب‌های موجود، بی‌توجهی در جذب سرمایه‌گذاری خارجی موجب شده است که نتواند از این ظرفیت به درستی استفاده کند.
بهبود راه‌های دسترسی و حمل و نقل، ساخت و احداث هتل‌ها و مکان‌های اقامتی، تفریحی و رفاهی مناسب برای استفاده از گردشگران و توجه ویژه به بحث غذا و خوراک سه عامل اساسی در رونق گردشگری دریایی در سواحل شمالی کشور محسوب می‌شوند که برای افزایش سهم گردشگری دریایی در رشد اقتصادی کشور باید توجه ویژه‌ای به این سه عامل شود، البته ناگفته نماند قوانین موجود در استفاده از سواحل شمالی کشور که در سایر کشورها وجود ندارد موجب می‌شود که نتوان بحث گردشگری دریایی و ساحلی ایران را با دیگرکشورهای ساحلی دریای خزر مقایسه کرد.
ظرفیت گردشگری دریایی سواحل خزر
گردشگری دریایی در ایران با توجه به سواحل موجود در کشور به ویژه سواحل دریای خزر و همچنین با توجه به تنوع آب و هوایی که در این سواحل وجود دارد، می‌تواند شرایط فوق‌العاده‌ای را برای جذب گردشگر داخلی و خارجی ایجاد کند.
منطقه خزر از جمله مناطقی است که تقریبا تمامی اقلیم‌های آب و هوایی را در خود جای داده است. مناطقی همچون سرد و یخزده شمال، منطقه جلگه‌ای و دلتایی ولگا، منطقه خشک و کویری در قسمت شرقی و صحرای قره‌قوم، مناطق معتدل و مرطوب در قسمت جنوبی و جنوب غربی خزر و شمال ایران و آذربایجان که جنگل‌های انبوه را در اختیار دارند. با توجه به پتانسیل‌های موجود کشورهای نوارساحلی، کشورهای همسایه دریای خزر طی سال‌های گذشته تدابیری را در راستای جذب بیشتر گردشگر اتخاذ و هزینه‌های هنگفتی را برای رونق این صنعت صرف کرده‌اند، اقداماتی همچون ایجاد جزایر مصنوعی، ساخت هتل‌های بزرگ، برج‌های بسیار بلند، استفاده ازکشتی‌های مسافری، گردشگری و تفریحی بین بنادر و ....
استفاده از ظرفیت جزیره آشوراده
هادی حق‌شناس، استاندار گلستان و کارشناس ارشد حوزه گردشگری دریایی با اشاره به عدم بهره‌گیری ازپتانسیل‌های موجود دراین بخش درباره استفاده از ظرفیت‌های گردشگری دریایی به «تعادل» می‌گوید: متاسفانه در استان گلستان، مازندران و گیلان ظرفیت گردشگری دریایی به معنایی که مسافران داخلی و خارجی از یک مبدا سوار شده و در مقصدی پیاده شوند، وجود ندارد.
حق‌شناس می‌افزاید: نوع آب و هوای حاکم بر استان‌های ساحلی دریای خزر یکی از مشکلات گردشگری دریایی در این استان‌ها است که موجب شده گردشگری بیشتر از نوع ساحلی باشد تا دریایی و مسافران بیش از همه از قایق‌های موتوری استفاده کنند.
او ادامه می‌دهد: تنها جزیره دریای خزر در استان گلستان (آشورا ده) واقع است و تعدادی از مسافران با قایق‌های موتوری از پتانسیل‌های گردشگری این استان بهره می‌برند، اما متناسب با ظرفیت جزیره آشوراده و خلیج گرگان که در جذب گردشگر می‌تواند موفق باشد، عمل نشده است. اگرچه نباید فراموش کرد که به دلیل پس روی و پیش روی دریای خزر در طول دهه‌های گذشته، برنامه منظمی برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های گردشگری وجود نداشته است. این کارشناس ارشد حوزه دریایی، با اشاره به برنامه‌های درحال انجام برای رونق گردشگری در گلستان می‌گوید: تلاش می‌شود تا از ظرفیت‌های گردشگری تنها جزیره دریای خزر، بدون آسیب به محیط زیست و با حفظ تمام استانداردهای زیست‌محیطی استفاده شود و از مناظر زیبای این استان، به ویژه در خلیج گرگان و جزیره آشوراده برای جذب گردشگر بهره‌برداری شود.
حق‌شناس اظهارمی کند: موفقیت در استفاده از ظرفیت‌های گردشگری دریایی، بستگی به هماهنگی سازمان‌های ذیربط دارد، البته سازمان میراث فرهنگی، سازمان بنادر و دریانوردی به همراه شهرداری شهرهایی که دسترسی به سواحل دارند، از ظرفیت موجود در سواحل و بنادر به درستی استفاده می‌کنند.
اختصاص 22 هکتار برای گردشگری
استاندار گلستان درباره اقدامات لازم برای رونق گردشگری دریایی در سواحل دریای خزر می‌گوید: دو سال پیش تفاهم‌نامه‌ای برای ساخت یک سایت گردشگری به امضا رسید و قرار شد 22 هکتار در جزیره آشوراده برای ارایه خدمات گردشگری درنظر گرفته شود اما به دلیل برخی مشکلات اجرای این پروژه به تعویق افتاد اما هم‌اکنون اقداماتی برای اجرای آن در دست انجام است.
حق‌شناس اظهار می‌کند: قرار است در این 22 هکتار، خدمات رفاهی و گردشگری به گردشگران ارایه شود و قرار است، این خدمات با کمترین میزان از نهاده‌های بتنی و با استفاده از چوب ساخته شود.
او ادامه می‌دهد: استانداری گلستان درتلاش است تا این تفاهم نامه را بدون آسیب رساندن به محیط زیست و درراستای بهبود گردشگری در این استان اجرایی کند.
حجم درآمدزایی وابسته به ظرفیت‌ها
استاندارگلستان درباره درآمدزایی بخش گردشگری دریایی برای کشور می‌گوید: در دنیا، از هر 10شغل یک شغل مربوط به گردشگری است و در ایران هم درآمدزایی در بخش گردشگری دریایی بستگی مستقیم به چگونگی استفاده از ظرفیت‌های موجود دارد. حق‌شناس اظهار می‌کند: در زمینه گردشگری در سواحل، هنوز راهی طولانی در پیش داریم و در تلاش هستیم تا از ظرفیت‌های موجود استفاده کنیم اما درآمدزایی در این زمینه وابسته به حجم سرمایه‌گذاری‌ها دراین بخش است واین که چقدر در جذب مردم و گردشگر موفق باشیم و امکانات لازم را فراهم کنیم.
آذربایجان موفق درجذب گردشگر
او درباره وضعیت گردشگری دریایی درکشورهای نوارساحلی دریای خزر می‌گوید: در نوارشمالی دریای خزر جزآذربایجان و بخشی از آستاراخان که علاوه بر دریا، جنگل و فضای سبز دارند، سایر کشورها به دلیل نداشتن سواحلی به زیبایی سواحل ایران نتوانسته‌اند در جذب گردشگر موفق عمل کنند.استاندار گلستان ادامه می‌دهد: شهر باکو فارغ از اینکه شهر زیبایی است و پتانسیل‌های لازم را برای گردشگری دارد، طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های بسیاری هم برای رونق گردشگری در آن انجام شده و همین موضوع موجب شده است که آذربایجان در گردشگری دریایی موفق باشد.حق‌شناس اظهارمی کند: جزآذربایجان سایر کشورهای نوارساحلی دریایی خزر، جذابیت‌های سواحل سه استان شمالی کشورمان را ندارند بنابراین باید از این ظرفیت‌ها به درستی استفاده شود.
موفقیت سواحل جنوبی در جذب سرمایه
استاندارگلستان درباره موفقیت و رونق گردشگری دریایی در سواحل جنوبی نسبت به سواحل شمالی می‌گوید: پیشروی و پسروی آب در سواحل شمالی موجب شده گردشگری دریایی در دریای خزر موفقیت سواحل جنوبی را تجربه نکند.
او ادامه می‌دهد: در سواحل جنوبی هم جزیره کیش در جذب گردشگر موفق عمل کرده است، اما جزیره قشم یا چابهار چنین عملکردی نداشتند، درواقع جزیره کیش یک استثنا است و دلیل آن هم این است که پیش از انقلاب سرمایه‌گذاری فوق‌العاده‌ای در این جزیره انجام شده بود و این جزیره مرجانی استعداد بسیاری در جلب حمایت سرمایه‌گذار و گردشگر دارد.به گفته حق‌شناس، مشکل گردشگری در نوارساحلی دریای خزر، نبود گردشگر نیست بلکه مشکل درعدم استفاده از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود است وگرنه در برخی شهرهای شمالی با مشکل تراکم جمعیت مواجه هستیم.استاندارگلستان اظهارمی کند: مشکل در شهرهای شمالی این است که به بهانه ساخت هتل، متل و ویلا، نوارساحلی دریای خزر اشغال شده است و دسترسی به دریا وجود ندارد.او بیان می‌کند: مشکل سواحل شمالی نبود ساحل اختصاصی است اما در جنوب سواحل عمومی است و این موضوع می‌تواند یکی از دلایل جذب گردشگر باشد.
پتانسیل مناسب ایران در گردشگری
علاوه بر هادی حق‌شناس، مهرداد تاوتلی، کارشناس ارشد گردشگری هم به نبود زیرساخت‌های لازم برای استفاده از پتانسیل‌های کشور در جذب توریست درباره چگونگی استفاده از ظرفیت‌های گردشگری دریایی دریای خزر به «تعادل» می‌گوید: گردشگری در دنیای امروز، یکی از ارکان مهم اقتصادی هر کشور محسوب می‌شود و یکی از سه صنعت سودده و درآمدزا برای کشورها قلمداد می‌شود.تاوتلی اظهار می‌کند: اغلب کشورهای توسعه یافته از ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود در کشورشان برای جذب گردشگر استفاده کرده‌اند و کشورهای درحال توسعه هم به سمت و سویی رفته‌اند که پتانسیل‌هایشان را شناسایی کنند و از این ظرفیت‌ها به درستی استفاده کنند.او ادامه می‌دهد: ایران هم پتانسیل مناسبی دربخش تاریخی، فرهنگی و ... دارد و طبق اعلام سازمان جهانی جهانگردی در زمره 10 کشور اول دنیا از لحاظ جاذبه‌های تاریخی و گردشگری و جزو 5 کشور اول از نظر گونه‌های گیاهی و
جانوری هستیم. به گفته این کارشناس ارشد بخش گردشگری، ما به دلیل دارا بودن اقلیم‌های متنوع و مختلف از قبیل اقلیم ساحلی، جنگلی، کویری و... می‌توانیم در بخش گردشگری موفق عمل کنیم، چون تمامی این پتانسیل‌ها می‌تواند عواملی مناسب برای جذب گردشگر داخلی و خارجی باشد.
تاوتلی می‌افزاید: ساحل، دریا و جنگل از ویژگی‌های خوب و منحصربه فرد استان‌های شمالی کشور است، درواقع دو اقلیم متفاوت را در یک منطقه داریم و در سه استان شمالی در کنار دریا جنگل هم داریم که ترکیب این دو اقلیم می‌تواند جاذبه فوق‌العاده‌ای برای گردشگران فراهم کند به ویژه برای کشورهای حوزه خلیج فارس که اقلیم بیابانی دارند، این ویژگی‌ها جذاب است.
ظرفیت جذب گردشگر در حوزه خلیج‌فارس
این کارشناس ارشد حوزه گردشگری با انتقاد از بهره‌گیری نامناسب از ظرفیت‌های گردشگری ایران اظهار می‌کند: درحال حاضرگردشگران بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج فارس به ایران و مناطق شمالی آن سفر می‌کنند، اما این سفرها سازمان یافته نیست و توسط راهنمایان صورت می‌گیرد.
تاوتلی بیان می‌کند: باید با آمایش سرزمین و شناسایی ظرفیت‌های موجود، از پتانسیل‌ها به درستی استفاده شود، گردشگری سه رکن و بازوی اصلی دارد که نخستین رکن شامل حمل و نقل و راه‌های ارتباطی است و باید راه‌های دسترسی به مناطق گردشگری اصلاح شود که این راه‌ها می‌تواند هوایی، بندری و جاده‌ای و دریایی باشد.
او اظهار می‌کند: رکن بعدی درگردشگری، بحث اقامتگاه و هتل‌های موجود است، اما سومین رکن یا بازوی سوم بحث خوراک و غذا است که باید این سه رکن در بهبود گردشگری مورد توجه قرار بگیرد و برای رونق گردشگری از انواع مختلف (دریایی، جاده‌ای و ...) باید به این سه اصل توجه کرد.به گفته این کارشناس ارشد حوزه گردشگری، برای رونق گردشگری باید در گام اول با آمایش سرزمین، ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود به ویژه در بخش دریایی شناخته شود و سپس این سه رکن یعنی راه‌های دسترسی، اقامتگاه‌ها و غذا مورد توجه قرار گیرد.
گردشگری گلستان و گیلان
تاوتلی با اشاره به اقدامات انجام شده در استان‌های گیلان و گلستان در بخش گردشگری بیان می‌کند: این دو استان در شناسایی و استفاده از ظرفیت‌های موجود در گردشگری نسبت به استان مازندران موفق عمل کرده‌اند.
او اضافه می‌کند: استان مازندران به دلیل نزدیکی به پایتخت و حضور پررنگ تهرانی‌ها در این استان، تلاش چندانی برای جذب گردشگر خارجی انجام نداده است و دربخش زیرساخت‌ها موفق عمل نکرده است چون گردشگران داخلی استقبال خوبی از استان مازندران می‌کنند اما دو استان دیگر نوار ساحلی دریای خزر، به دلیل فاصله‌ای که با پایتخت دارند، اقدامات بیشتری برای فراهم آوردن شرایط مناسب در جلب گردشگر خارجی دارند.
این کارشناس ارشد حوزه گردشگری، تصریح می‌کند: تلاش‌های بسیاری برای ساخت و احداث اقامتگاه و هتل در دو استان گلستان و گیلان انجام شده است اما در استان مازندران شاهد کمبود اماکن اقامتی، هتل و متل هستیم.تاوتلی ادامه می‌دهد: درواقع استان‌های گلستان و گیلان به دلیل اینکه اولویت بعدی گردشگران تهرانی و سایر شهرها محسوب می‌شوند، در زمینه زیرساخت‌های گردشگری بهتر ازمازندران عمل کرده‌اند اما نمی‌توان گفت که بسیار موفق بوده‌اند.
او اظهار می‌کند: این دو استان، در ساخت هتل و رستوران فعالتر از مازندران بوده‌اند، حمل ونقل و راه‌های ارتباطی به استان گیلان و گلستان هم بهبود یافته به عنوان نمونه آزادراه تهران-رشت به این موضوع کمک کرده است و از ایجاد گره‌های ترافیکی کم کرده است.به گفته این کارشناس ارشد گردشگری دریایی، چون مازندران مسافران همیشگی خود را دارد انگیزه‌ای برای بهره‌گیری ازظرفیت‌های موجود را ندارد ضمن اینکه در بین دو استان دیگر، گلستان عملکرد بهتری در گردشگری داشته است.تاوتلی ادامه می‌دهد: استان گلستان به دلیل جاذبه‌های محیطی و فرهنگی که دارد و تمام فرهنگ‌ها و اقوام مختلف در آن کنار یکدیگر زندگی می‌کنند و همین موضوع برای گردشگران خارجی بسیار جذاب است ضمن اینکه از نظر تعدد در گونه‌های جانوری و گیاهی هم پتانسیل‌های لازم را دارد.
توجه به مباحث زیست محیطی
تاوتلی بااشاره به ظرفیت بالای دریای خزر در جذب گردشگر دریایی می‌گوید: علاوه برتلاش برای افزایش ظرفیت‌های ایران در این بخش باید به مباحث زیست محیطی هم توجه شود، درواقع برای رشد درآمد کشور، نباید دچار مشکلات محیط زیستی شویم. او اظهار می‌کند: اگرچه جذب گردشگر خارجی و داخلی، می‌تواند به رونق اقتصادی کشور کمک کند اما نباید به محیط زیست نوارساحلی کشور منجر شود، درواقع عدم توجه به این مسائل در کوتاه‌مدت و میان مدت منجر به آسیب رساندن محیط زیست می‌شود، پوشش گیاهی و آب این مناطق را آلوده می‌کند و از جاذبه‌های گردشگری آن می‌کاهد.این کارشناس ارشد حوزه گردشگری بیان می‌کند: پتانسیل خوبی برای افزایش حجم گردشگری داخلی و خارجی وجود دارد ضمن اینکه ترکیب ساحل، دریا و جنگل بسیار فوق‌العاده است و می‌توانیم در مناطق کمی از دنیا شاهد کنارهم قرارگرفتن ساحل ماسه‌ای و دریا باشیم.
موانع قانونی
تاوتلی درباره ظرفیت دیگر کشورهای نوارساحلی دریای خزر در جذب گردشگر دریایی بیان می‌کند: به دلیل قوانین موجود در ایران، نمی‌توان گردشگری دریایی و ساحلی در ایران را با کشورهای دیگر مقایسه کرد.او تصریح می‌کند: در بخش گردشگری دریایی و ساحلی درایران نمی‌توان از ظرفیت‌هایی مانند آفتاب گرفتن و... استفاده کرد و گردشگری سواحل در خارج از ایران به دلیل قوانین و چارچوب‌های دیگر متفاوت است. این کارشناس ارشد حوزه گردشگری ادامه می‌دهد: وجود چارچوب‌ها و قوانین در زمینه مسائل دینی موجب شده است که بسیاری از گردشگران مسلمان حوزه خلیج فارس از تفکیک‌های ایجاد شده در بهره‌گیری از سواحل دریایی ایران استقبال کنند.
به گفته تاوتلی، با توجه به متفاوت بودن قوانین در ایران و سایر کشورها نمی‌توان در بخش گردشگری دریایی و ساحلی اقدام به مقایسه کرد.
این کارشناس ارشد گردشگری دریایی با اشاره به عوامل مهم در رونق گردشگری دریایی می‌گوید: در این بخش باید زیرساخت‌های لازم ایجاد شود، درگام نخست باید راه‌های ارتباطی شهرهای ساحلی با شهرهای دیگر بهبود یابد و وسایل حمل ونقل از جمله کشتی، هواپیما، قطار و ... در اختیار گردشگران قرار بگیرد.او اظهار می‌کند: توجه به بهداشت، امنیت و ... اقامتگاه‌ها و هتل‌ها به خوبی باید مورد توجه قرارگیرد، نکته سوم هم بحث اهمیت غذا و خوراک گردشگران است، چون گردشگران نیاز به سه وعده غذایی در روز دارند که این موضوع علاوه بر ضرورت نظارت بر رستوران‌ها، نشانگر ظرفیت موجود برای افزایش تعداد رستوران‌ها در مناطق شمالی کشور است.به گفته تاوتلی، بحث حفظ محیط زیست و توجه به این موضوع هم به بومی‌ها و گردشگران داخلی و خارجی بایدآموزش داده شود، ضمن اینکه زباله‌های موجود در طبیعت به ویژه در استان مازندران می‌تواند درکاهش گردشگران هم موثر باشد.
دلایل بی‌توجهی به سواحل شمالی
یکی از انتقادات کارشناسان گردشگری این است سواحل شمالی در مقایسه با سواحل و جزایر جنوبی کشور کمتر مورد اقبال قرار گرفته است و این در حالی است که سیل گردشگران داخلی اغلب متوجه استان‌های شمالی و حاشیه دریای خزر است و آمارهای منتشر شده از سوی سازمان گردشگری در عید نوروز و فصل تابستان هم نشان از خاص بودن شهرهای شمالی کشور دارد.
فعالان بخش گردشگری دو علت را برای این موضوع نام می‌برند اولین علت این است که دولت‌ها تمایلی به سرمایه‌گذاری در این سه استان ندارند و شاید دلیل اصلی این است که با امکانات حداقلی موجود، انبوهی از مسافران و گردشگران داخلی و خارجی ازاین مناطق بازدید می‌کنند بنابراین لزومی برای سرمایه‌گذاری بیشتر نیست.دومین علت بحث آب و هوا و پس و پیش شدن آب دریا در مناطق شمالی است که در مناطق جنوبی اینگونه نیست ضمن اینکه بحث فرهنگ و مذهب در بخش گردشگری دریایی و ساحلی، عاملی است که صنعت گردشگری در ایران را تحت تاثیر خود قرار داده است و این موضوع محدود به سواحل شمالی نمی‌شود و درباره سواحل جنوبی هم صدق می‌کند.
همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که اغلب کشورهای توریست پذیر به دلیل نداشتن جاذبه‌های گردشگری و به منظور جذب بیشتر گردشگران از جذابیت‌های دیگری بهره می‌برند که با فرهنگ و مذهب اسلامی در تضاد است و با توجه به اینکه بخش اعظمی از گردشگران تمایل چندانی به جاذبه‌های تاریخی ندارند، کشورهایی همچون تایلند و ترکیه و ... بیشتر مورد توجه گردشگران قرارمی گیرند.
