جغرافیای تازه صادراتی ایران

تعادل|

روند تجارت ایران با کشورهای آسیایی و همسایه، امریکا و اروپا تحلیل شد. بررسی ها آماری، نشان از افت صادرات ایران با این کشورها در سال 2019 دارد. همچنین در تازه ترین آمار منتشر شده از سوی گمرک، شاهد افت 16 درصدی صدور کالا در مرداد ماه 98 نسبت به ماه مشابه سال گذشته هستیم. اما جزییات آماری گویای این است که روند صادرات ایران به «ترکیه» در هفت ماه نخست سال 2019  افت 30 درصدی را نسبت به مشابه سال 2018 تجربه کرده است. تحلیلگران علت کاهش بی سابقه صادرات به این کشور را در این می دانند که ایران نتوانسته از مزایای توافقات ترجیحی میان دو کشور به خوبی بهره‌برداری کند. از آن‌سو، اعمال تحریم‌های مجدد علیه ایران، اگرچه باعث کاهش قابل توجه صادرات نفتی ایران به ترکیه شده، اما ظاهرا تاثیر منفی آن بیشتر متوجه صادرات ایران و نه واردات از ترکیه شده است.  از سوی دیگر، آمارها هرچند گویای این است که صادرات به کشورهایی چون «عمان و عراق» افزایش داشته، اما پتاتسیل صادراتی کشور برای صدور کالا به این کشورها بیش از این ارقام است. اما افت صادراتی کشور، تنها مختص به شرکای آسیایی نیست و شرکای اروپایی و امریکا را نیز در بردارد. به‌طوری‌که براساس آمارها، مبادلات تجاری امریکا و ایران در ۷ ماهه نخست سال جاری میلادی با افت ۷۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل مواجه شده و به ۴۹ میلیون دلار رسید. اما افت بسیار محسوس در جغرافیای تجاری ایران با اروپا به چشم می خورد؛ چراکه ارزیابی های آماری حکایت از این دارد که واردات اتحادیه اروپا از ایران در نیمه نخست سال 2019 افت ۹۳ درصدی داشته و به ۴۲۰ میلیون یورو رسید. اما چرا صادرات ایران با چنین وضعیتی روبه‌رو است؟ تحلیلگران علت این افت صادراتی را در نگاه نخست، «نبود نگاه جامع و اهمیت‌دهی به موضوع توسعه صادرات و مشارکت فعال ایران در زنجیره ارزش جهانی»، می دانند که عملکرد تجاری کشور را تحت تاثیر قرار داده است. عامل دیگر از منظر آنها، «اتکای بیش از حد به صادرات نفتی و عدم توجه به صادرات غیرنفتی به ویژه صادرات کالاهای صنعتی با ارزش افزوده بالا» است که به یک رویکرد غالب در روند صادرات ایران تبدیل شده است. علاوه بر موارد یاد شده؛ تغییر رویکرد ایران از کشورهای بلوک شرق در زمان برجام به کشورهای اروپایی باعث شد تا کشورهای بلوک شرق در دوران تحریم های ثانویه از همکاری با ایران پرهیز کنند.

    پرونده تجارت در 98

بر اساس تازه ترین آمار گمرک،  ارزش صادرات کالایی بدون نفت خام ایران در مرداد ماه به ۳ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است؛ گرچه این رقم در مقایسه با تیرماه امسال ۳.۲ درصد رشد داشته، اما از متوسط صادرات ماهانه در سال گذشته که حدود ۳ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار بود، پایین‌تر است. براساس این گزارش صادرات کالایی ایران در مردادماه امسال نسبت به ماه مشابه سال قبل نیز با کاهش ۱۶ درصدی همراه بوده است.

در مقابل،  ارزش واردات کالایی در این ماه نیز ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار دلار بوده که نسبت به ماه مشابه سال ۹۷ با کاهش ۸.۱ درصدی و نسبت به تیرماه امسال با افت ۱۵ درصدی همراه بوده است؛ این رقم از متوسط واردات ماهانه سال گذشته که حدود ۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار میلیارد دلار بود نیز پایین‌تر است. با توجه به ارزش صادرات و واردات، تراز بازرگانی بدون نفت خام کشور جز اردیبهشت ماه، در سایر ماه‌های نخست سال 98 منفی بوده و این رقم در مردادماه به بیش از منفی ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است.  همچنین صادرات کالایی بدون نفت خام کشور در مرداد 98، به لحاظ وزنی با رشد حدود 16 درصدی نسبت به ماه قبل همراه بوده و به رقم 10.9 میلیون تن رسیده است. این رقم در مقایسه با مرداد 97 ، حدود 24 درصدی رشد داشته؛ در حالی که ارقام مربوط به ارزش صادرات در این مدت، گویای کاهش ارزش صادرات است. بنابراین به نظر می رسد متوسط قیمت کالاهای صادراتی به طور قابل توجهی طی یک ساله منتهی به مرداد 98 کاهش یافته است. واردات کشور در مرداد 98، به لحاظ وزنی با کاهش تقریبا 23.4 درصدی نسبت به ماه قبل همراه بوده و به 2.3 میلیون تن رسیده است. این رقم در مقایسه با مرداد 97، حدود 4.2 درصد کاهش داشته است.

    سهم کشورهای همسایه در سبد صادراتی ایران

از سوی دیگر، مطابق آمارها، روند صادرات ایران به 15 کشور همسایه طی یک دهه گذشته همواره با رشد تدریجی و متوازن همراه بوده و بازارهای مذکور به طور متوسط هدف بیش از نیمی از صادرات کشور بوده اند. در میان همسایگان، کشورهای عربی سهم بیشتری از صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند به‌طوری‌که سال گذشته بیش از 67 درصد صادرات کشور به حوزه کشورهای عربی صورت گرفته است. بر اساس آمارها، میزان صادرات کالاهای ایران به «عراق» که طی 5 سال گذشته حدود 6 میلیارد دلار باقی مانده بود در سال 97 با توجه به افزایش نرخ ارز به 9 میلیارد دلار افزایش یافت که رشدی معادل 37 درصد را نسبت به مدت مشابه سال قبل نشان می دهد. این در حالی است که طی سال‌های گذشته میزان واردات «عراق» از جهان رقمی بین 40 تا 50 میلیارد دلار گزارش شده است. افغانستان نیز در 5 ماه نخست منتهی به مرداد ماه، 898 میلیون دلار کالای ایرانی را وارد کرده و سهم 5.04 درصدی را از صادرات ایران در این مدت داشته است.

«عمان» نیز از دیگر کشورهای همسایه ایران است که در چند سال گذشته صادراتمان به آن افزایش داشته است اما رقم صادرات ما به این کشور در نهایت به ۷۲۸ میلیون دلار رسیده که رقمی ناچیز است. صادرات ایران به «عمان» با برنامه‌ریزی‌های 6 سال گذشته پنج برابر شده که تا 6 سال پیش حجم صادرات کشور به عمان، ۱۴۶ میلیون دلار بود که این رقم اکنون به ۷۲۸ میلیون دلار رسیده‌ است. در این مدت میزان مبادله تجاری ایران با این کشور نیز رشد داشته و از ۲۲۰ میلیون دلار در سال 82 به یک‌ میلیارد و ۱۶۱ میلیون دلار رسیده‌است. این در حالی است که کل واردات عمان در طول سال حدود ۲۰ میلیارد دلار است که از این میزان ۳.۶ درصد سهم ایران بوده که البته به گفته فعالان اقتصادی قرار است سهم ایران از واردات عمان به ۱۰ درصد برسد.

اما از تجارت با ترکیه، عمده ترین شریک تجاری ایران چه خبر؟ آمار نشانگر این است که تراز تجاری کالایی ایران و ترکیه (با احتساب نفت خام) در ماه جولای 2019، به نفع ترکیه مثبت شده که ناشی از کاهش بی‌سابقه صادرات ایران به این کشور است. متوسط صادرات ماهانه ایران به ترکیه طی هفت ماهه نخست 2019، حدود 403 میلیون دلار بوده که در مقایسه با متوسط صادرات ماهانه ایران به این کشور در سال 2018 حدود 30 درصد کاهش داشته است. اگرچه تراز تجاری این دو کشور همچنان به واسطه صادرات نفت و محصولات نفتی، به نفع ایران مثبت است، اما آمارهای مشابه در سال 2018 نشان می‌دهد، طی مدت مذکور، تراز تجاری ایران و ترکیه به میزان حدود 1.6 میلیارد دلار تضعیف شده است.  همچنین آمارهای ماهانه تجارت ایران و ترکیه نشان می دهد، تراز تجاری ایران و ترکیه پس از 18 ماه تراز مثبت به نفع ایران، در ماه جولای 2019، به نفع ترکیه مثبت شده است. ارزش صادرات ایران به ترکیه در ماه ژوئن با کاهش ماهانه بیش از 70 درصدی به 148 میلیون دلار و در ماه جولای با کاهش ماهانه حدود 30 درصدی به 103 میلیون دلار رسیده که این رقم طی 18 ماه اخیر بی‌سابقه است. در تحلیل این وضیعت می توان گفت که ایران علیرغم وضع توافقات تجارت ترجیحی با کشور ترکیه، نتوانسته از مزایای احتمالی این توافق استفاده کند که به احتمال زیاد ناشی از عدم شناخت فرصت‌های قابل بهره‌برداری است. همچنین اعمال تحریم‌های مجدد علیه ایران، اگرچه باعث کاهش قابل توجه صادرات نفتی ایران به ترکیه شده، اما ظاهرا تاثیر منفی آن بیشتر متوجه صادرات ایران است.

    رتبه ایران در مبادی وارداتی امریکا

از سوی دیگر، ارزیابی ها نشان می دهد، افت صادرات ایران تنها مختص به دو قاره  آسیا و اروپا نبوده و امریکا را در قاره دیگری نیز در بر می گیرد. مطابق آمارها،  آمار ارایه شده نشان می دهد، مبادلات تجاری امریکا و ایران در ۷ ماهه نخست سال جاری میلادی با افت ۷۰ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۴۹ میلیون دلار رسید. جدیدترین آمار اداره آمار امریکا بیانگر این است،  مبادلات تجاری دو کشور در 7 ماهه نخست سال میلادی گذشته بالغ بر 160.1 میلیون دلار بوده که این رقم در مدت مشابه امسال به 49 میلیون دلار کاهش یافته است. بر اساس این گزارش، صادرات امریکا به ایران در ماه های ژانویه تا جولای امسال 47.8 میلیون دلار بوده، که این رقم نسبت به مدت مشابه سال قبل افت 51 درصدی داشته است. امریکا در ماه های ژانویه تا جولای 2018 بالغ بر 97.8 میلیون دلار کالا به ایران صادر کرده بود. واردات امریکا از ایران در 7 ماهه نخست امسال نیز با کاهش 98 درصدی به 1.2 میلیون دلار رسیده است. در مدت مشابه سال قبل واردات امریکا از ایران 62.3 میلیون دلار بوده است. مبادلات تجاری ایران و امریکا حجم ناچیزی از کل تجارت دو کشور را تشکیل می‌دهد. براساس این آمارها، ایران در میان مقاصد صادراتی امریکا رتبه 158 و در میان منابع وارداتی این کشور رتبه 202 را به خود اختصاص داده است. بر اساس این گزارش در ماه هفتم سال جاری میلادی 6.3 میلیون دلار کالا از امریکا به ایران صادر و 0.2 میلیون دلار کالا از ایران وارد شده است.

    از صادرات به اروپا چه خبر؟

همچنین ررسی کارنامه تجارت خارجی ایران حکایت از افت صادرات به اروپا نیز دارد.  به‌طوری‌که آمارها گویای این است که واردات اتحادیه اروپا از ایران در نیمه نخست سال جاری میلادی افت ۹۳ درصدی داشته و به ۴۲۰ میلیون یورو رسید. آمار منتشرشده از سوی اداره اطلاعات اقتصادی اتحادیه اروپا (یورو استات) نشان می‌دهد، مبادلات تجاری ایران و 28 عضو این اتحادیه در نیمه نخست سال جاری میلادی با افت قابل توجه نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن مواجه شده است. مبادلات دو طرف در 6 ماهه نخست 2018 بالغ بر 10.67 میلیارد یورو بوده که این رقم در 6 ماهه نخست امسال یک‌ چهارم شده و با افت 76 درصدی به 2.56 میلیارد یورو رسیده است. از آن‌سو، صادرات اتحادیه اروپا به ایران در ماه‌های ژانویه تا ژوئن 2019 به کمتر از نصف صادرات این اتحادیه به ایران در مدت مشابه سال قبل رسیده است. مطابق آمارها، صادرات اتحادیه اروپا به ایران در نیمه اول 2018 بالغ بر 4.57 میلیارد یورو اعلام شده بود که این رقم در مدت مشابه امسال به 2.14 میلیارد یورو کاهش یافته است. همچنین واردات اتحادیه اروپا از ایران در نیمه اول 2019 نیز نسبت به مدت مشابه سال قبل افت 93 درصدی داشته و به 420 میلیون یورو رسیده است. این در حالی است که اتحادیه اروپا در نیمه نخست سال قبل 6.1 میلیارد یورو کالا از ایران وارد کرده بود. افت قابل توجه تجارت اتحادیه اروپا با ایران در نیمه نخست سال 2019 در پی بازگشت تحریم‌های هسته‌ای امریکا علیه ایران نشانگر این است که این اتحادیه به‌رغم وعده‌های خود نتوانسته است از منافع ایران در چارچوب توافق هسته‌ای دفاع کند.

    چرایی افت صادرات ایران

براساس این تحلیل آماری، دلیل افت صادرات ایران به شرکای تجاریش در سه قاره جهان، را می توان در «نبود نگاه جامع و اهمیت‌دهی واقعی به موضوع توسعه صادرات و مشارکت فعال ایران در زنجیره ارزش جهانی»، عنوان کرد و نه در اظهارنظرها و گفته‌های مسوولان مرتبط با تجارت کشور. از سوی دیگر، تحلیل‌گران براین باورند که اتکای بیش از حد به صادرات نفتی و عدم توجه به صادرات غیرنفتی به ویژه صادرات کالاهای صنعتی با ارزش افزوده بالا، رویکرد غالب در روند صادرات ایران شده که دلایل آن را نه در توان ضعیف رقابتی تولیدکننده داخلی، بلکه در فقدان سیاستگذاری منسجم برای بخش تجارت کشور، قابل جستجو است. اما فاکتور اثر گذار دیگر بر روند صادرات کشور را می توان تغییر رویکرد ایران در زمان برجام از کشورهای بلوک شرق که پیش از برجام برای دور زدن تحریم ها به ایران کمک کرده بودند به کشورهای اروپایی، جستجو کرد. همین امر، موجب شده تا این کشورها از ایران دلخور شده و در دوران اعمال تحریم های ثانویه از همکاری با ایران پرهیز کنند. اما جدای از این موارد،  با توجه به شرایط ناگوار اقتصادی سال‌های 97 و 98، اگر سیاست‌گذاری‌ها برای تجارت خارجی کشور بر اساس طراحی مدل‌های جایگزین و تمرکز بر مسیرهای تجاری دیگر و حتی انعقاد قراردادهای تجاری با کشورهای مختلف و تقویت مراودات تجاری بلندمدت و ده‌ها راه دیگری که وجود داشت، می توانست تا اندازه زیادی، شرایط را مدیریت کند. این در حالی است که به گفته  فعالان اقتصادی و کارشناسان، دولت در یک سال و نیم گذشته و حتی ماه‌های اخیر، سیاست‌های متعددی را در عرصه اقتصادی اجرا کرده که نه‌تنها به تثبیت شرایط منجر نشده، بلکه باعث سردرگمی تجار و بازرگانان شده است. نمونه آن را می توان در صدور متعدد بخشنامه‌های صادره دانست که از ابتدای امسال به‌طور متوسط هر 5 روز یک بخشنامه ارزی از سوی دولت ابلاغ شده است. البته در این میان، فعالان اقتصادی بارها، پیامدهای تلخ اتخاذ سیاست‌های غلط و یا تعلل در تصمیم‌گیری برخی نیازهای روز کشور را هشدار داده بودند که هزینه‌های سنگینی را به کشور و مردم تحمیل کرد. در نهایت و با اتکاء بر این داده های آماری، به متولیان تجاری کشور توصیه می شود، برای رونق صادرات تدبیری دیگری اندیشیده و با واکاوی وشناسایی نقاط ضعف و چالش‌ها تجارت خارجی کشور، رویکردهای جدیدی را برای حفظ بازارهای هدف و در عین حال کشف بازارهای جدید صادراتی ترسیم و در دستور کار خود قرار دهند.