عاقبت «اختیار» و «آتی» چه خواهد شد؟
گروه بورس |محمد امین خدابخش|
معاملات مشتقه در بسیاری از بازارهای مالی پیشرفته نقش و جایگاه مهمی در پوشش ریسک معاملات سهام دارد. نحوه تکامل و میزان بلوغ این بازارها به حدی است که سرمایه‌گذاران آنها نه تنها از سود سرمایه و عواید آتی سهام درقالب معاملات نقدی بهره مند می‌شوند، بلکه از نوسان بهای معاملاتی نظیر قراردادهای آتی و اختیار نیز بهره می‌برند و از این طریق هم توانایی تنوع بخشی به سبد سهام برایشان فراهم می‌شود و هم می‌توانند سودی بیشتر از بازارهای توسعه نیافته کسب کنند. این ابزارها اگرچه می‌توانند از طریق تغییرات قیمت نیز دارندگان خود را منتفع کنند، اما دلیل و فلسفه اصلی پیدایش آنها کاهش ریسک معاملات عادی در بازارهای مالی است. از جمله قابلیت‌هایی که می‌توان در بازارهای مهم جهان برای کاهش ریسک و منطقی کردن معاملات سهام از آنها بهره برد می‌توان به فروش استقراضی (معاملات معکوس خرید و فروش عادی)، وارانت، معاملات آتی، اختیار خرید و فروش و آتی شاخص‌های مختلف اشاره کرد که هر کدام متناسب با نیاز معامله‌گران نقش مهمی در پوشش ریسک ایفا می‌کنند.
چراغ کم‌فروغ ابزارهای نوین
در ایران نیز از سال گذشته امکان انجام معاملات آتی و اختیار روی برخی از نمادهای بورس تهران ایجاد شده است و بنا به گفته‌های مسوولان سازمان بورس و اوراق بهادار و مدیران بلندپایه شرکت بورس تهران ابزارهای دیگری نیز نظیر وارانت و فروش استقراضی نیز در راه ورود به تابلوی معاملات هستند. با این حال آنچه در مدت راه‌اندازی ابزارهای نامبرده توجه بسیاری را به خود جلب کرده است ارزش پایین معاملات این ابزارهاست که نشان از اقبال اندک معامله گران خرد به این دارایی‌های جدید دارد.
در حالی که معاملاتی نظیر آتی شاخص‌ها که هم‌اکنون در بورس تهران معامله می‌شوند و از امکان بسیاری برای کسب سود برخوردارند، شاهد آن هستیم که رشد معاملات در آنها بسیار ناچیز بوده و ارزش پایین تقاضا و مقدار اندک کدهای فعال در آنها عملا سبب شده ورود به معاملات آنها به ریسک متقاضیان احتمالی بیفزاید.
این در حالی است که مثلا آتی شاخص‌ها که با حرف ج روی تابلوی معاملات به نمایش در می‌آیند در عمل شرایطی همچون معاملات آتی زعفران، زیره و همچنین آتی سکه که سابقا معامله می‌شد، دارند. این به آن معناست ورود به معاملات آنها عملا دارای سود بالقوه چند برابری نسبت به سهام بوده و می‌تواند جذابیت بسیار زیادی برای سرمایه‌گذاران پر ریسک داشته باشد. در واقع معاملات آتی سبد سهام که در حال حاضر در بورس تهران وجود دارد امکان انجام معاملات را با نقدینگی 20 درصد از ارزش معامله فراهم می‌کند که می‌تواند برای بسیاری جذاب باشد.
در حوزه اختیار معامله‌ها نیز آنچه می‌توانست به نقطه قوت بزرگی برای این ابزار تبدیل شود، نداشتن دامنه نوسان در این معاملات بود که به دلیل ناشناخته بود این معاملات برای بسیاری از فعالان بازار و اشخاص غیر بورسی عملا مهجور ماند و راه به جایی نبرد. این در حالی است که معاملات اختیار نقش مهمی در بسیاری از بازارهای مالی دارند و استفاده از آنها بطور وسیع در میان معامله گران و سرمایه‌گذاران حرفه‌ای مرسوم است.
دستور به رشد منجر به بهبود اوضاع نمی‌شود
در همین رابطه و به منظور آسیب‌شناسی بهتر معاملات ابزارهای نوین در بورس تهران به گفت‌وگو با مجتبی شهبازی، کارشناس بازار سرمایه پرداختیم و دلایل وجود وضعیت فعلی را از وی جویا شدیم.
این کارشناس بازار سرمایه در خصوص مشکلات موجود در این زمینه و چرایی عدم استقبال از این ابزارها گفت: در بازار سرمایه تنها میل به راه‌اندازی ابزارها و امکانات جدید از سوی متولیان بازار کافی نیست. در شرایط فعلی اگرچه بسیاری از نهادهای مسوول در این زمینه ممکن است با میل به رشد کمی ابزارهای مالی اقدام به افزایش تعداد آنها بکنند. اما باید به خاطر داشت که ایجاد موقعیت‌های جدید سرمایه‌گذاری از آن دست نیازمند فراهم آوردن ساختارها و پیش زمینه‌هایی است که بدون وجود آنها بهره‌برداری از مزیت‌های این‌چنین ابزارهای مغفول می‌ماند.
وی ادامه داد: آنچه در استقبال از ابزارهای نوین مالی نظیر اختیار معامله‌ها و معاملات آتی حائز اهمیت است، بهبود دانش مالی فعالان بازار و ذی‌نفعان بالقوه است. با این حال آنچه تاکنون در مورد این ابزارها شاهد آن بودیم، عدم آگاهی سرمایه‌گذاران و فعالان بازار است به‌طوری که اغلب اطلاعات لازم را برای ورود به این بخش ندارند و از دانش مالی لازم برای خرید و فروش در بازار آن برخوردار نیستند.
شهبازی گفت: در شرایطی که اطلاعات لازم برای انجام معاملات آتی شاخص یا اختیار وجود ندارد نمی‌توان انتظار داشت که معاملات در این ابزارها رونق بگیرد و ارزش معاملات آن افزایش یابد، چراکه عدم آگاهی به افزایش ریسک برای سرمایه‌گذاران می‌انجامد. طبیعی است که در شرایط ابهام و نبود آموزش‌های صحیح، افراد میل به در خطر انداختن سرمایه خود نداشته باشند.
این کارشناس بازار سرمایه ادامه داد: در حال حاضر تنها یک OMS (پلت فرم معاملاتی) فعال در زمینه معاملات آتی شاخص و اختیار معامله‌ها وجود دارد. این خود دلیل مهمی برای رونق نیافتن ابزارهایی از این دست است. در حالی که ابزارهای مهمی در زمینه معاملات سهام فعال است طبیعی است که با تنها یک پلت فرم معاملاتی نمی‌توان در جهت رونق معاملات گام برداشت. ضمن اینکه مهم‌ترین گام در جهت استقبال از یک دارایی نوپا، انجام تبلیغات عمومی و آموزش‌های کلی برای افراد عادی است که تاکنون قدم مهمی در این زمینه برداشته نشده است.
شهبازی افزود: در حال حاضر ارزش معاملات مشتقه در بورس تهران زیر پانصد میلیون تومان است. این ارزش معاملات در حالی در بازار ما به ثبت می‌رسد که ارزش معاملات سهام در حال حاضر بیش از 2 هزار و 300 میلیارد تومان بوده است. با نگاهی به نسبت معاملات مشتقه نسبت به ارزش داد و ستدهای سهام می‌توان دریافت که در حال حاضر ارزش معاملات مشتقه بسیار ناچیز است. این درحالی است که در بازارهای توسعه‌یافته ارزش معاملات مشتقه نسبت به معاملات نقد سهام اصلا کم نیست و گاه با ارزش معاملات سهام برابر است. در صورتی که آشنایی فعالان بازار با ابزارهای یاد شده بیشتر بود، ما شاهد افزایش امکان پوشش ریسک در بازار سرمایه کشور بودیم.
