معضلات حاشیه‌نشین‌ها همچنان در حاشیه
قرار بود تا پایان برنامه ششم توسعه، حاشیه‌نشینی، 10 درصد کم شود اما نه تنها این اتفاق رخ نداد بلکه حالا پیش‌بینی‌ها بر این است که تا سال 1400، تعداد حاشیه‌نشینان دو برابر می‌شود. افزایش قیمت مسکن در شهرها از یک سو و بیکاری و مشکلات محیط‌زیستی که به عاملی برای تخلیه روستاها تبدیل شده از سوی دیگر سبب شد تا حاشیه کلان‌شهرها بیشتر از شهر رونق پیدا کند تا جایی که چندی پیش نمایندگان مجلس شورای اسلامی اعلام کردند در سال ۹۷ با توجه به گرانی‌ها یک میلیون نفر به جمعیت حاشیه‌نشینان کشور افزوده شده و در شرایط فعلی جمعیت 13 میلیون نفری را به خود اختصاص داده‌اند.
اما آنچه جامعه‌شناسان بر آن تاکید دارند، تکیه بر آمار و ارقام نیست بلکه آنها بر این باورند که باید از حد اعداد فراتر رفته و به ابعاد اجتماعی این موضوع توجه شود چرا که حاشیه‌نشینی با بروز انواع آسیب‌های اجتماعی مانند فقر، بیکاری، ناامنی، اعتیاد و ... گره خورده است و اگر امروز چاره‌ای برای حل این بحران اندیشیده نشود، در سال‌های آینده تبدیل به گره کوری می‌شود که باز کردنش چندان راحت نیست.
با این حال تمام هشدارها و آمارها در حالی است که نمایندگان مجلس شورای اسلامی، ارزیابی مثبتی از برنامه‌های انجام شده برای رفع این معضل نداشته و معتقدند عملا اقدام مناسبی برای رفع معضل حاشیه‌نشینی انجام نشده است.
13 میلیون حاشیه‌نشین در کشور
بنابر آمارهایی که نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعلام کرده‌اند، 13 میلیون حاشیه‌نشین در کشور وجود دارد که در شرایط نامناسب بهداشتی، آموزشی و رفاهی زندگی می‌کنند با این حال برنامه‌ریزی‌های دولت تا پایان سال 97 نتیجه چندان موفقی را نشان نمی‌دهد.
روز گذشته روح‌الله بابایی صالح، عضو هیات رییسه کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی با انتقاد از وضعیت حل معضل حاشیه‌نشینی اعلام کرد دولت باید شفاف‌سازی کند که چه اقداماتی تاکنون برای حل مشکل حاشیه‌نشینی انجام داده است.
او گفت: حاشیه‌نشینی در کشور نه تنها کاهش نیافته بلکه طی سال‌های اخیر افزایش یافته است. در برخی شهرها شاید اقداماتی انجام شده باشد اما انگشت شمار بوده و قابل توجه نیست.
در اغلب کلان‌شهرهای کشور با معضل حاشیه‌نشینی روبه‌رو هستیم و طی سال‌های اخیر نیز تعداد زیادی از مردم به ویژه کلان‌شهرها با توجه به افزایش قیمت مسکن و اجاره‌بها به حاشیه‌نشینی روی آورده‌اند و خرید خانه در کلان‌شهرها برای مردم به آرزو تبدیل شده است. به‌طور قطع اگر دولت برای کاهش و کنترل معضل حاشیه‌نشینی گام‌های اساسی برندارد در آینده‌ای نزدیک با افزایش آسیب‌های اجتماعی روبه‌رو خواهیم شد.
بابایی صالح بیان کرد: کاهش حاشیه‌نشینی در کلان‌شهرها مستلزم توجه جدی به اقتصاد و اشتغال روستاها است و هر اندازه که تامین امکانات در مناطق مرزی، روستایی و کمتر برخوردار مورد توجه قرار گیرد به همان اندازه از جمعیت حاشیه‌نشین کشور کاسته خواهد شد البته دولت باید نگاهی جدی به اجرای مصوبه برنامه ششم و برنامه‌ریزی مناسبی را برای ساماندهی حاشیه‌نشینان و کاهش 10 درصدی جمعیت حاشیه‌نشین داشته باشد. سرمایه‌گذاری در مناطق روستایی امری جدی است که باید مورد توجه دولت و سرمایه‌گذاران قرار گیرد و اگر توزیع عادلانه ثروت و امکانات در کشور رعایت شود هزینه‌های آسیب‌های اجتماعی کاهش می‌یابد.
تغییرات اقلیمی روستاها را خالی کرد
آمار و ارقام بالای حاشیه‌نشینی و پیش‌بینی‌هایی که از افزایش دو برابری آن مطرح می‌شود در حالی است که به ریشه‌های بروز چنین معضلی در سال‌های اخیر کمتر پرداخته شده است. تغییرات اقلیمی که سبب کم‌آبی و خشکسالی در روستاها شد یکی از عوامل اصلی مهاجرت مردم از روستاها به حاشیه کلان‌شهرهاست.
حسین ایمانی جاجرمی، ا‌ستاد دانشگاه علوم اجتماعی دانشگاه تهران درباره این موضوع بیان کرد: در حال حاضر در بسیاری از کشورهای دنیا به دلیل تغییرات عمده اقلیمی، سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی خود را بر اساس این تغییرات تغییر داده و بازنگری کرده اند؛ بنابراین باید قبول کرد که در این خصوص اتفاق‌های مهمی در حال رخ دادن است. این اتفاقات مانند کمبود منابع آبی است که به عنوان مثال در استان خوزستان موجب فرار جمعیت شده است یا شاهد حرکت جمعیت از استان سیستان و بلوچستان به سمت مشهد هستیم و شاهدیم که در حاشیه مشهد یک زاهدان کوچک ایجاد شده است.
او افزود: بنابراین در بحث حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی موضوع تغییرات اقلیمی بسیار مهم است و همواره باید مورد توجه قرار گیرد. این تغییرات می‌تواند به همراه خود فرار عظیم جمعیتی را فراهم کند و به عنوان مثال اگر مساله دریاچه ارومیه حل نشود، شاید شاهد این طور مسائل باشیم.
از سوی دیگر امیر محمود حریرچی، جامعه‌شناس و آسیب شناس اجتماعی معتقد است اگر قرار باشد معضل مهاجرت مردم از روستا به شهر حل شود باید سیاست‌های محرومیت‌زدایی را جدی گرفت. او درباره این موضوع گفت: کشاورزان درصد زیادی از این مهاجران را به خود اختصاص می‌دهند، این افراد به دلیل اینکه خدماتی به آنها ارایه نمی‌شود و تسهیلاتی به آنها اختصاص داده نمی‌شود، از طرف دیگر کم آبی و سایر مشکلات زیست محیطی، ترجیح می‌دهند که به شهرها بیایند تا بتوانند زندگی روز مره خود و خانواده شان را سپری کنند.
او افزود: این افراد معمولا با آسیب‌های زیادی روبه‌رو هستند چرا که در خیلی از روستاها حتی خدمات بهداشتی هم ارایه نمی‌شود، حالا کوچ می‌کنند و به شهر می‌آیند و بعد متوجه می‌شوند که کاری برای آنها در شهرها نیست آن وقت است که به کار کودکان، مشاغل کاذب و سایر مواردی که امروز ما به عنوان یک آسیب اجتماعی به آن نگاه می‌کنیم، روی می‌آورند. دسته دیگری که در حاشیه شهرها زندگی می‌کنند هم افرادی هستند که مخارج در شهرها به قدری به آنها فشار آورده است که ترجیح می‌دهند در حاشیه شهرها زندگی کنند.
بنابراین محرومیت زدایی اولین اقدامی‌است که برای جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی باید صورت بگیرد.
کنترل قیمت مسکن، راه‌حل زیربنایی
وضعیت حاشیه‌نشینی در کشور اگرچه یک معضل جدید نیست اما گرانی قیمت مسکن در یکسال اخیر آن را شدت بخشیده است. فردین یزدانی، کارشناس مسکن، رشد حاشیه‌نشینی را پیامد افزایش قیمت مسکن دانسته و بیان کرد: فضاهای تولیدکننده فقر در حاشیه شهرها چرخه‌هایی ایجاد می‌کنند که ساکنان نتوانند از دایره آن رها شوند. این مقوله مشکلات امنیتی و اجتماعی به دنبال خواهد داشت و بسیار چالش برانگیز است و منجر به رشد سکونتگاه‌های غیررسمی می‌شود. سکونتگاه‌های غیررسمی واکنشی از طرف گروه‌هایی است که توانمند نیستند وارد مسکن رسمی شوند و به همین دلیل به حاشیه شهرها می‌روند. این عدم توانمندی عده‌ای از مردم به دلیل نبود تعادل میان زمین و مسکن با درآمد این خانوارها است؛ یعنی شرایطی که در جامعه تورم عمومی در همه هزینه‌ها وجود دارد، قیمت مسکن و هزینه سکونت خانوارها نیز با افزایش مواجه می‌شود. بنابراین خانوارها خواه ناخواه به مناطق حاشیه‌ای شهرها و مناطق غیررسمی پناه می‌برند. از این رو افزایش قیمت مسکن با رشد حاشیه‌نشینی ارتباط مستقیمی دارد.
او افزود: کیفیت سکونتگاه‌ها در مناطق حاشیه‌نشین باعث افزایش فقر می‌شود؛ یعنی فضاهای تولیدکننده فقر چرخه‌هایی ایجاد می‌کنند که ساکنان نتوانند از دایره فقر رها شوند که این اتفاق آسیب‌های زیادی به دنبال دارد؛ یعنی هم مشکلات امنیتی ایجاد می‌کند و هم مشکلات اجتماعی به وجود می‌آورد که چالش برانگیز خواهد بود. در چنین شرایطی برای حل افزایش قیمت مسکن و حاشیه‌نشینی راهکارهایی در اسناد سیاست‌گذاری آمده است. عرضه زمین بیشتر، فعال شدن دولت در بازار زمین و کاهش تراکم فروشی شهرداری‌ها می‌تواند از این اتفاق جلوگیری کند. همچنین بهبود وضعیت کلان کشور در بخش‌های دیگر اقتصادی نیز باعث می‌شود که سرمایه‌ها بیش از اندازه به بازار مسکن وارد نشوند تا انگیزه‌های اخلالگران از میان برود.
