سیستان و بلوچستان آیینه تمام‌قد مشکلات محیط زیستی
ریحانه جاویدی|
کم آبی، ریزگرد، توفان شن و ماسه، خشکسالی و... تنها بخشی از فهرست بلند بالای مشکلات محیط زیستی در استان سیستان و بلوچستان است. سیستم آبرسانی در 1250 روستای سیستان و بلوچستان به شیوه «سقایی» است، خشسکالی، گونه‌های جانوری این استان از جمله گاندو، تمساح پوزه کوتاه که خاص این منطقه است را در معرض انقراض قرار داده و روستاها یکی بعد از دیگری خالی از سکنه می‌شود. هامون که خشک شد، نفس زندگی در سیستان و بلوچستان هم به شماره افتاد. هر بار که باد می‌وزد، شن و ماسه برای در هم کوبیدن خانه‌ها و تاسیسات شهر به پا می‌خزد و با تمام توان سیستان و بلوچستان را فتح می‌کند. با این وجود اگرچه زنگ خطر کم آبی و خشکسالی در سیستان و بلوچستان از سال‌های پیش از خوزستان و سایر استان‌ها به صدا درآمده است هنوز هم اهتمام و همکاری بین سازمان‌های مسوول برای حل معضلات محیط زیستی این استان پهناور وجود دارد، هر یک سیاست‌ها و برنامه‌های خود را داشته و ساز خود را می‌زند که نتیجه آن برای سیستان و بلوچستانی‌ها بلاتکلیفی و از دست رفتن زندگی است. این میان افغانستان هم آب را از هیرمند دریغ می‌کند تا زخم خشکسالی بر پیکر سیستان و بلوچستان عمیق‌تر شود. روز گذشته، رییس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس، باد و توفان سیستان و بلوچستان را زلزله این استان دانست و از نحوه عملکرد سازمان‌های مسوول در زمینه رسیدگی به وضعیت محیط زیست این استان انتقاد کرد، . احمد علی کیخا گفت: «دیگر همه عالم و آدم می‌دانند که این روزها زابل چه شرایطی دارد. در چند روز اخیر که ما در منطقه بودیم شرایط واقعا سخت و سرعت توفان‌ها به 120کیلومتر در ساعت رسیده بود به‌طوری که اساسا زیست را غیر ممکن کرده است. منشا وعلت این ریزگردها هم مشخص است، یکی از مهم‌ترین دلایل آن بستر خشکیده تالاب بین‌المللی هامون است و بخشی هم مربوط به اراضی است که به دلیل نبود آب در آن کشاورزی انجام نشده است. بخشی هم محدوده تالاب‌ها در داخل خاک افغانستان است.»
او افزود: «راهکارهای مقابله با این وضعیت هم مشخص است، متاسفانه وزارت کشاورزی و سازمان محیط زیست دارای عملکردی منسجم که شامل مجموعه اقداماتی برای یک عمل باشد، نیست تا حداقل در مورد چند منشایی که برای برداشت وجود دارد چه در اراضی دولتی و چه خصوصی و در بستر تالاب بین‌المللی هامون برنامه‌یی برای عمل داشته باشد. می‌گویند بودجه نداریم، ما نمی‌گوییم همه‌چیز را به یک باره انجام دهید حداقال یک برنامه به مردم بدهید که مردم بدانند هر سال چند درصد مشکلاتشان قرار است حل شود و به آینده امیدوار باشند. به نظر من ضعف، در برنامه‌ریزی و اجراست، چون سیستان در حوزه آبی هیرمند است نیازمند یک مدیریت یکپارچه در حوزه آب و کشاورزی است اما این مساله وجود ندارد و مدیریت دچار بخشی‌نگری است و منابع پراکنده می‌شود. هر کسی کار خودش را انجام می‌دهد و هم‌افزایی وجود ندارد و نتیجه‌اش هم می‌شود تشدید این بحرانی‌هایی که وجود دارد.»
کیخا بیان کرد: «به قول مردم زلزله زابل باد و توفان آن است و مجموعه خسارات آن در یک زمان طولانی‌تر کمتر از یک زلزله نیست. بنابراین به اندازه یک حادثه غیر مترقبه می‌طلبد که در مواقع حساس به کمک این مردم بیایند. چون زمانی که توفان شن راه می‌افتد چند روز مردم در خانه‌ها حبس می‌شوند و نه امکان پخت نان وجود دارد نه امکان رفت و آمد به بیمارستان هست. شرایط آبی هم بسیار سخت است، آب شرب شهری دچار مشکل بوده و آبی برای شرب دام و طیور وجود ندارد. مردم هم می‌دانند که سرزمین سیستان در ادوار گذشته هم دچار خشکسالی شده و هم سیل، اما نکته‌یی که مردم می‌گویند این است که در گذشته در چنین مواقعی دولت دست مردم را می‌گرفت به‌طوری که این بحران را با سختی کمتری سپری کنند.»
این نماینده مجلس در مورد حق‌آبه هیرمند و اختلاف با افغانستان ابراز داشت: «افغانستان کشور بالادستی است و آب را کنترل می‌کنند، دولت مذاکرتی را با این کشور داشته و کارگروه تخصصی آب هم در وزارت خارجه شکل گرفته که آقای عراقچی مسوول آن است. اما به نظر من در تنظیم رابطه با افغانستان نقطه تماس ما باید وزارت نیرو باشد چون ما تنها وابستگی که به افغانستان داریم آب هست و طرف مذاکره‌کننده ما باید وزارت نیرو باشد که در مورد هر مساله‌یی که بخواهند تصمیم بگیرند یک پای معاملات و توافقات آب باشد. ما اگر قرار باشد که با افغانستان وارد تعاملات و مذاکرات شویم ولی در مورد آب مذاکره نکنیم همه‌چیز ابتر است. ما باید در تنظیم رابطه با افغانستان همه چیز را با هم و در کنار هم ببینیم نمی‌شود که در مورد مهاجران، مواد مخدر، امنیت و غیره مذاکره کنیم اما وقتی در مورد آب صحبت کنیم آنها بگویند ما مذاکره نمی‌کنیم. بنابراین باید یا در مورد همه‌چیز مذاکره کنیم یا هیچ چیز.»
سیاهه‌ای از مشکلات محیط زیستی سرزمین نخل و آفتاب
بروز خشکسالی‌های پیاپی و مشکلات ریزگردها، عدم تخصیص حق‌آبه تالاب بین‌المللی هامون، قاچاق گونه‌های حیات وحش از کشورهای همسایه با توجه به مرزی بودن استان، کمبود شدید نیروهای محیط‌بان
و کارشناس در حوزه اداره کل حفاظت محیط زیست، پایین بودن سرانه فضای سبز در شهرهای استان به ویژه زاهدان، گستردگی و تعدد مخاطرات و مشکلات محیط زیستی دریایی در جنوب استان و حاشیه‌نشینی و تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی این استان را دچار مشکل کرده است.
عدم ارائه طرح ظرفیت‌سنجی و آمایش برای بررسی نوع و ظرفیت صنعت در منطقه آزاد چابهار، عدم تامین حق‌آبه زیست محیطی تمام سدهای استان و عدم راه‌اندازی سیستم تصفیه فاضلاب برخی نواحی صنعتی از جمله نواحی صنعتی شیلاتی ساحلی از دیگر مشکلات این حوزه است. نیره پورملایی مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان درباره این معضلات بیان کرد: «این استان با دارا بودن ظرفیت‌های فراوان زیست محیطی از مشکلات فراوانی نیز رنج می‌برد به‌طوری که قاچاق گونه‌های حیات وحش، ریزگردها، کمبود شدید محیط‌بان و عدم اختصاص اعتبارات ملی برای حفاظت از گونه‌های در معرض خطر تهدید در استان، حاشیه‌نشینی و پایین بودن سرانه فضای سبز از جمله معضلات این حوزه در استان است.
نیره پورملایی افزود: تخصیص نیافتن حق‌آبه تالاب هامون، عدم ارائه طرح ظرفیت سنجی و آمایش برای بررسی نوع و ظرفیت صنعت در منطقه آزاد چابهار، عدم تامین حق‌آبه زیست محیطی تمامی سدهای استان و عدم راه‌اندازی سیستم تصفیه فاضلاب برخی از نواحی صنعتی از جمله نواحی صنعتی شیلاتی ساحلی از دیگر مشکلات این حوزه است که حل آنها به همکاری همگانی نیاز دارد.
وی تصریح کرد: برای رفع مشکلات دیپلماسی آب با کشور افغانستان و برنامه‌ریزی بین‌المللی برای تعیین حق‌آبه تالاب هامون و مدیریت صحیح و اصولی حوزه آبخیز، انتقال حق آبه زیست محیطی تالاب از محل چاه نیمه‌ها از طریق خطوط لوله، طرح پایلوت تثبیت ریزگردها در کانون‌های بحرانی واقع در تالاب با استفاده از روش‌های مدیریت تطبیقی از جمله اولویت‌های سازمان حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان است.
وی ادامه داد: همچنین تهیه طرح آمایش برای سواحل مکران با توجه به درخواست‌های متعدد صنایع سنگین برای استقرار در این منطقه، بررسی امکان‌سنجی انتقال آب از دریای عمان به دیگر نقاط، توسعه ایستگاه‌های پایش کیفی هوا در شهرستان‌های واجد شرایط، تهیه طرح بلندمدت خشکسالی در راستای مقابله با آثار سوء این پدیده و نظارت و کنترل مرزهای سیاسی برای جلوگیری از ورود گونه‌های غیر بومی و گونه‌های که ورود آنها تابع ضوابط خاصی است از دیگر اولویت‌های این سازمان در استان محسوب می‌شود.
وی اجرای طرح مدیریت پسماند با اولویت روستاهای سطح استان، همکاری و حمایت در راستای توسعه برنامه‌های گردشگری ساحلی و دریایی با توجه به جاذبه‌های اکوتوریسمی منحصربه‌فرد منطقه ساحلی استان و کنترل و نظارت بر فعالیت‌های جدید آبزی پروری در سواحل و آب‌های ساحلی استان به ویژه طرح‌های پرورش ماهی در قفس را از دیگر اولویت‌های زیست محیطی در سیستان و بلوچستان برشمرد.
کمبود آب مردم را مجبور به مهاجرت کرد
کمبود آب و خشکسالی را شاید بتوان اصلی‌ترین مشکل این استان پهناور دانست، معضلی که به دنبال خود مجموعه‌یی از آسیب‌های محیط زیستی و اجتماعی را به همراه دارد، از انقراض گونه‌های جانوری تا مهاجرت مردم برای یافتن ذره‌یی آب. آنطور که مدیرکل مدیریت بحران سیستان و بلوچستان می‌گوید، 1250روستای سیستان و بلوچستان به شیوه سقایی آبرسایی می‌شود. غلامرضا اربابی درباره این معضل بیان کرد: «باید پذیرفت آب هامون کاملا خشک شده و این رخداد، دامداران، عشایر، صیادان و کشاورزان حاشیه تالاب را با مشکلات بزرگی مواجه کرده است. شمال استان سیستان بلوچستان، وابسته به آورد آب رودخانه هیرمند است که امسال متاسفانه هیچ آوردی نداشته است و به همین دلیل در شمال و جنوب استان، با خشکسالی شدید روبه‌رو هستیم. کم آبی به حدی است که در بخش شمالی، به دلیل آورد آب صفر هیرمند، زمین‌های کشاورزی که به زیر کشت رفته بود، عملا بی‌حاصل شد و زحمات کشاورزان از بین رفت. ضمن اینکه در بخش دامداری نیز خسارات بسیاری به مردم وارد شد. در جنوب نیز همان‌طور که اشاره کردم به موجب کاهش ۷۶درصدی بارندگی، با مشکلات عدیده‌یی روبه‌رو شده‌ایم.»
او درباره تخلیه برخی روستاها به دلیل خشکسالی، ضمن رد موضوع گفت: اینکه روستایی به دلیل کم آبی تخلیه شده باشد، صحت ندارد، هرچند نگرانی‌هایی مطرح می‌شود، اما اینکه روستایی صرفا به این دلیل تخلیه شده باشد، نه چنین موردی گزارش نشده است. در مبحث چاه‌های آب غیرمجاز، سازمان آب منطقه‌یی استان ورود پیدا کرد و مناطق و چاه‌ها شناسایی شد و مقابله با آن را در دستور کار خود قرار داده است، اما اینکه چه تعداد شناسایی و تا این زمان چه تعداد پر شده است، آماری است که در اختیار عزیزان در سازمان آب منطقه‌یی استان است.»
مدیرکل مدیریت بحران سیستان و بلوچستان همچنین با اشاره به مشکلات ساکنان حاشیه تالاب هامون گفت: «منطقه سیستان ۲۰ سال است که با خشکسالی مواجه است و همان‌گونه که عنوان شد، امسال که رودخانه هیرمند به تالاب هیرمند منتهی می‌شود، اصلا هیچ آوردی نداشت! کشاورزی و دامداری ما هیچ بهره‌یی از آب هیرمند نداشتند، چه برسد به اینکه بخواهد آبی به هامون برسد. بی‌آبی 18 –17 ساله هامون، موجب بروز و تسری برخی بیماری‌های تنفسی و چشمی میان مردم منطقه شده است. هرچند 4 – 3 سال پیش بیمارستان تخصصی تنفسی در منطقه تاسیس شد. باید پذیرفت آب هامون کاملا خشک شده و دامداران، عشایر، صیادان و کشاورزان حاشیه تالاب را با مشکلات بزرگی مواجه کرده است به همین دلیل برای تامین آب ۴۶هزار هکتار از اراضی زراعی منطقه، اکنون با هدف جلوگیری از تبخیر آب، لوله‌گذاری‌ها در حال انجام است که بتوان به واسطه آن، آب «چاه نیمه‌ها» را به این مزارع انتقال داد و یک منبع آب پایدار برای مردم منطقه تامین کرد.»
اظهارات اربابی در حالی است که محمد باسط‌درازهی نماینده سراوان، سیب و سوران و زابلی استان سیستان‌و بلوچستان معتقد است تاکنون به دلیل کم آبی تعداد زیادی از روستاهای‌مرزی خالی از سکنه شدند و تمام شهرستان‌ها جمعیت حاشیه‌نشین دارند. او درباره این موضوع بیان کرد: «مرکز استان بیش از ۳۵۰هزار نفر و چابهار حدود ۳۰۰هزار نفر حاشیه‌نشین دارد که نگرانی‌های زیادی را به وجود آورده است. علت اصلی بی‌توجهی به روستاهاست. روستانشینان دام و مزارع کشاورزی خود را از دست داده‌اند و بهانه‌یی برای ماندن در روستا ندارند و به ناچار آنجا را ترک کرده‌اند. این افراد در شهرها نیز دچار انواع بزهکاری و ناهنجاری‌های‌اجتماعی می‌شوند. این قشر نوع زندگی متفاوتی با شهرنشینان دارند و مشکلاتی را برای زندگی‌شهری به وجود می‌آورند. زیرساخت‌های شهری برای گسیل این جمعیت آماده نیست، خالی از سکنه بودن روستاهای مرزی نگرانی‌های بیشتری را ایجاد کرده و هزینه مرزداری را افزایش می‌دهند، در بسیاری از موارد امنیت مرزها را روستانشینان مرزی حفظ کرده‌اند و اجازه ورود افراد ناسالم و شوم را به روستاها ندادند.»
