چرا مبارزه با پولشویی برای جهان مهم شده است
سیدجواد کاظمی تبار |
متن زیر سخنرانی دکتر سید جواد کاظمی‌تبار در مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری است.کاظمی‌تبار که دارای دکترای برق و کامپیوتر از دانشگاه کالیفرنیا آیروین آمریکا و کارشناس داده‌کاوی برای کشف تقلب برای تراکنش های بانک آمریکا است در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری در خصوص مبارزه با پولشویی سخنرانس کرده‌است که می‌خوانید:
ابتـدا بگویـم کـه من در کنار اسـتادی دانشـگاه در شـرکتی به نام داده کاوان هوشـمند توسـن به عنـوان مشـاور فعـال هسـتم. این شـرکت حـدود 60درصـد نرم افزارهای ضدپولشـویی کشـور را می‌نویسـد و حرف‌هایـم در اینجـا از روی تجربیاتـم در ایـن شـرکت اسـت. حـدود یـک سـال و نیـم پیـش بـود ایـن حقیـر بـه همـراه بنیـاد ملـی نخبـگان محضـر مقـام معظـم رهبـری رفتـه بودیـم. خدمـت ایشـان عـرض کـردم که تـوان مقابلـه با پولشـویی کاملا در داخـل موجود اسـت. ایشـان هـم حـرف مـا را تأییـد کردنـد و بعـدش هم بیـت پیگیری کـرد. تمـاس گرفت و نامـه را ارجـاع داد بـه وزارت اقتصـاد و دارایـی. البتـه متاسـفانه وزارت اقتصـاد و دارایـی بعدش خیلـی پیگیـری نکـرد.
امـا اجـازه بدهیـد مـن ابتـدا پولشـویی را تعریـف کنـم. مساله اصلـی پولشـویی ایـن اسـت کـه یک شـخص خلافکاری عایـدی کارهـای خلا ف خـودش را (یعنی پـول کثیـف) میخواهـد وارد سیسـتم بانکـی کنـد تـا با پول‌های دیگـر مخلوط شـود و وقتی از بانـک درمی‌آیـد این پول شسـته شـده باشـد. پولشـویی یک جـرم ثانویـه، سـازمان یافته، فراملی و همچنیـن در شـمار جرم‌های یقه سـفید اسـت. اولیـن هـدف پولشـویی فـرار از تعقیـب یـا مجـازات یـا مصـادره امـوال اسـت. منابـع پـول کثیـف پولشـویان قاچـاق انسـان، قاچـاق مـواد مخـدر، دزدی و امثالهـم اسـت. یکـی از شـاخصه‌های پولشـویی ایـن اسـت کـه پـول نقـد زیاد دسـت ایـن افـراد اسـت. بـه دلیـل سـختی حمـل و نقـل پـول نقـد در حجـم زیـاد اینهـا وارد سیسـتم بانکـی میشـوند و اینجاسـت کـه بانـک بایـد جلویشـان را بگیـرد. همچنیـن یکـی از نتایـج پولشـویی ضربـه بـه اقتصـاد اسـت. بـه عنوان یـک مثـال در نظـر بگیرید که یک پولشـو بـرای ظاهرسـازی یـک فروشـگاه زنجیـره‌ای می زنـد؛ او اجناسـش را ارزان‌تـر می‌فروشـد تـا وقتـی بـه بانـک مـی رود بهانه داشـته باشـد که چرا ایـن همه پول نقـد همراهش هسـت. همین ارزان فروشـی او یـک ضربـه بـه اقتصـاد در این حـوزه خواهد بود. پـس از جمله اثرات پولشـویی بی ثباتـی نظـام اقتصـادی، تضعیف دولـت در نظارت بر اقتصـاد جامعه، تغییر روند سرمایه‌گذاری از تولیـدی بـه دلایلی، لطمـه بـه فعالیت‌های بخـش خصوصی و جلوگیـری از رقابت سـالم. بروز نتایـج ناخواسـته در نظـام بانکـی، افزایـش خطرپذیری سرمایه‌گذاری خارجی، افزایـش نرخ تورم و تضعیـف بخـش خصوصـی اسـت.
در نظـر داشـته باشـید کـه پولشـویی سـه مرحله مشـخص دارد. اولیـن مرحله ( Placement) ایـن اسـت کـه پـول کثیف به داخـل بانک راه پیـدا می‌کند. مرحلـه دوم یعنـی لایه‌گذاری (Layering) ایـن اسـت که فرد پولشـو برای جلوگیری از شـک بانـک پولـش را خـرد خـرد می‌کند و آن را بیـن افـراد تقسـیم می‌کند و آنهـا پـول را در حساب‌هایشـان می‌گذارنـد. نهایتـا در مرحلـه اتمـام یـا integration پول‌های خـرد شـده در یـک حسـاب بـرای پولشـو تجمیـع میشـوند. رقم‌هـای پولشـویی در دنیـا رقم‌هایی بالاست و مثلا در کشـور خودمـان گفتـه می‌شـود 11.8 درصـد وجـه نقدینگـی مربـوط بـه پولشـویی می‌شـود. نکتـه مهـم در مـورد بانک ها ایـن اسـت که چـون جذب پـول برایشـان اولویـت دارد اگـر بـه حـال خودشـان رهـا شـوند جلـوی پولشـویی را نمی‌گیرند و در نتیجـه بـه یـک قانـون مبـارزه بـا پولشـویی نیاز اسـت. قانـون مبارزه با پولشـویی در کشـور ما (که شـامل یـازده قاعده پولشـویی بـود) در سـال 1386 بـه تصویـب رسـید. و در اردیبهشـت مـاه سـال 90 بـه بانک‌ها ابلاغ شـد. نرم‌افزارهـا به گونـه‌ای طراحـی شـده‌اند که هر تراکنشـی را کـه در یکـی از قاعده‌ها صـدق می‌کرد گـزارش کننـد. در آغـاز هیاتـی متشـکل از نماینـدگان وزارت اطلاعات، بانـک مرکـزی و وزارت اقتصـاد و دارایـی به شـکلی سـختگیرانه نرم‌افزارهـا و کل ایـن فرآیند را چک می‌کردنـد. نرم‌افزارهایـی کـه افلاین هسـتند و نمیتـوان آنلاین آنهـا را چـک کـرد. بانـک موظـف اسـت ایـن گـزارش تهیـه شـده را بـه اداره مبارزه بـا پولشـویی بفرسـتد. اداره مبـارزه با پولشـویی گزارش‌های رسـیده از بانک‌های مختلـف را تجمیـع می‌کند و براسـاس آن در مورد تعقیـب یـا عـدم تعقیـب افراد تصمیـم می‌گیرد. آن یازده قاعـده در قانـون ما را خود مهندسـان داخلـی (البتـه بـا مطالعـه اسـناد بین‌الملل) درآورده‌اند. مثلا بـر پایـه یکـی از قواعـد تراکنش مالـی بـا مبلـغ بالا در مناطـق پرخطر (مثـل مناطـق مـرز) ریسـک دارد و گـزارش می‌شـود. تراکنـش مالـی بـا مبلـغ بالا بـرای حسـاب‌های تـازه افتتاح شـده هـم همینطـور. بـه علاوه برداشـت و واریـز بـا مبلـغ بالا و متعـدد در بـازه زمانـی محدود هم ریسـک دارد و بایـد گزارش شـود. البتـه همـه ایـن تعابیـر (مثـل مبلـغ بالا) بایـد به صورت مشـخص کمـی شـود. نهادهایی کـه در مبـارزه بـا پولشـویی در کشـور مـا دخیـل هسـتند عبارتنـد از شـورای عالـی مبـارزه بـا پولشـویی، قـوه قضاییـه. بانک‌ها و بورس‌ها هـم بایـد قواعـد پولشـویی را رعایت کننـد. بانک مرکـزی هـم مراجـع ناظـر هسـتند.
تعیین ریسـک پولشـویی یـک تراکنش بـه چندیـن مولفه از جملـه مـکان جغرافیایـی تراکنـش، مشـتری تراکنـش و همچنیـن کشـوری کـه تراکنـش انجام شـده وابسـته اسـت. مثال ریسـک پولشـویی یک تراکنش در کشـوری که سـامانه نظارتی برای جلوگیـری از پولشـویی نـدارد بالاست. مسوول و متولـی اینکـه چـه کشـوری پرریسـک اعلام بشـود «اف‌ای تی اف» اسـت. البتـه تنهـا «اف‌ای تی اف» نیسـت؛ کشـورهای مشـمول تحریـم سـازمان ملـل یـا کشـورهایی کـه بنابـر گزارش‌های معتبـر سـطح بالایی از فسـاد یـا فعالیت‌هـای خرابکارانه در آنهـا وجـود دارد. اما مهم ترین عامـل تعییـن پرریسـک بـودن یک کشـور همان اسـت که از طـرف «اف‌ای تی اف» بـه عنـوان غیرهمـکار معرفـی شـود. اما ایـن «اف‌ای تی اف» دقیقا چیسـت؟ «اف‌ای تی اف» یا Laundering On Force Task Action Financial یـک گـروه اقدام ویژه مالی اسـت. در سـال 1989 در ذیـل همایـش گـروه هفت برای مبارزه با پولشـویی تأسـیس شـده اسـت. اوایل شـاید بـه تعـداد انگشـتان دسـت عضـو داشـت. در سـال 2001 و بعـد از قضیـه یـازده سـپتامبر تحت تأثیـر امریکا بحـث تروریسـم هـم در آن موضوعیـت یافـت. دبیرخانه ایـن گروه اقـدام ویژه در پاریس اسـت. و نام فرانسـوی آن GAFI اسـت و به وبسـایتش هم که مراجعه کنید زده اسـت GAFI- «اف‌ای تی اف».بنـای کار «اف‌ای تی اف» بـر ارزیابـی متقابل یا داوری همتاسـت کـه همانند داوری در مقالات علمـی اسـت و بـه موجـب آن اعضـا همدیگـر را ارزیابـی می‌کنند و ایـن گـروه ویـژه مرکزیـت و صاحبـی نـدارد.
معروف ترین سـند «اف‌ای تی اف» یـک جـزوه‌ای اسـت کـه چهـل توصیـه بـرای مبـارزه بـا پولشـویی کـرده اسـت و در کنار این یـک جزوه دیگـر دارد که 9 توصیه برای مبـارزه بـا تأمیـن مالـی تروریسـم دارد.
در توصیه‌های چهل‌گانـه «اف‌ای تی اف» آمـده اسـت کـه یک کشـور بـرای قـرار نگرفتـن در لیسـت سـیاه یـا اعلام شـدن به عنـوان کشـور کم‌ریسـک باید ایـن شـرایط را احـراز کنـد. یـک اینکـه کنوانسـیون‌های بین‌المللـی مربوطـه را بپذیـرد و در کشـورش پیـدا کنـد. دو کـه بسـیار مـورد تأکید اسـت اینکه پولشـویی را بـه عنوان جـرم بپذیرد تـا مسوولان کشـور بتواننـد بـا تکیـه بـر قانـون مجرمیـن پولشـویی را بـه زنـدان انداختـه و عایدی‌‌های حاصل از پولشـویی را ضبط کنند.
سـه، سیسـتم تحقیـق و ارزیابی در مـورد مشـتریان یـا بـه اصطلاح ( CDD Diligence Due Customer) داشـته باشـد. Due Diligence به معنایـی عـام یعنـی بـرای اینکه مثلا از کیفیت محصـول من اطمینـان حاصل شـود از دیگـران می‌پرسـید کـه محصـول ایشـان خـوب اسـت یـا نـه. همیـن ارزیابـی در مـورد مشـتری اسـت. چـون آدم‌های خلافکار می‌آینـد و پول‌هایشـان را در بانـک می‌گذارنـد تحقیـق در مـورد مشـتری‌ها ضـروری اسـت. یـک نمونه از کارهایـی کـه در CDD انجـام می‌شـود و در کشـور ما هم انجام می‌شود بدین شـرح اسـت. سـتاد مبـارزه بـا پولشـویی نـه بـر پایـه اطلاعات محرمانـه بلکه براسـاس شـغل فـرد یا اظهارنامـه مالیاتـی اش یـک سـطح فعالیت میانگیـن را برای فـرد تعیین می‌کند و مثلا می‌گوید فـرد X پنـج میلیـون تومانـی اسـت. اگـر X تراکنشـی بزنـد کـه 10 برابـر باشـد کمی مشـکوک می‌شـود.
خلاصه توصیه‌های چهل گانـه از این جنس اسـت. کشـور بایـد گـزارش تراکنش های مالـی را بـرای موسسـات مالـی و بعضـی دیگر بنگاه های خاص تهیـه کند و در واحـد اطلاعات مالـی آن کشـور ارزیابـی شـود و البتـه همـکاری بـا کشـورهای دیگر هـم در موارد کشـف جرم و بازرسـی بـرای «اف‌ای تی اف» موضوعیـت دارد.بـه علاوه «اف‌ای تی اف» یـکسـری مباحـث تحریمی دارد. مثلا می‌گویـد اگـر سـازمان ملـل شـخصی حقیقـی یـا حقوقـی را تحریم کـرد اعضـای من هم بایـد بـه ایـن تحریم‌ها احتـرام بگذارنـد و تراکنش‌های آن شـخص را بلاک و اموالـش را ضبـط کننـد. ایـن اشـخاص مشـخصا کسـانی هسـتند کـه در قطعنامه های سـازمان ملـل اسمشـان آمـده و عمدتـا از القاعـده، طالبـان و کـره شـمالی هسـتند. سـازمان ملـل قطعنامههای دیگـری (یعنـی 1737 و 1747 و 1803 و 1929) دیگـر هـم دارد کـه شـامل اشـخاص حقیقی و حقوقـی ایرانـی بودنـد. امـا وقتـی برجـام امضا شـد سـازمان ملـل گفت کـه ایـن قطعنامه‌ها دیگـر اثـری نـدارد. و «اف‌ای تی اف» هـم ایـن را در سـندش منعکـس کـرد. الان می توانیـد از روی سـندش ببینیـد کـه گفتـه اسـت ایرانی‌ها دیگر مشـمول ایـن تحریم‌ها نیسـتند.
«اف‌ای تی اف» تا سـال 2016، 37 عضـو داشـته اسـت. البتـه گروه های معادلـی در سراسـر دنیـا وجـود دارنـد کـه اصطلاحا گروه های متحـد «اف‌ای تی اف» نامیـده میشـوند مثلا ABG کـه آسـیا و اقیانویسـه را پوشـش می‌دهد و کشـورهایی هسـتند کـه عضو آن هسـتند و شـاید عضـو «اف‌ای تی اف» نباشـند. اگر آنهـا بـه توصیه‌های ایـن گروه‌ها هـم عمـل بکننـد انـگار کـه بـه توصیه‌های «اف‌ای تی اف» عمل کرده‌اند.بدین ترتیـب «اف‌ای تی اف» در واقـع تقریبـا همه کشـورهای جهـان را پوشـش داده اسـت. اما برویم سـراغ لیسـت سـیاه «اف‌ای تی اف» لیسـت سـیاه «اف‌ای تی اف» برای اولین بار سـال 2000 اعلام شـد. جالـب اسـت کـه در اولین لیسـت سیاهشـان ما نبودیم امـا رژیم اشـغالگر قدس، روسـیه و لبنان بودنـد کـه البتـه بعـد از یکـی دو سـال هـم از لیسـت درآمدنـد. «اف‌ای تی اف» می‌گویـد اگـر بـا مـن مشـارکت نکنیـد جـزو این لیسـت خواهید بـود. مشـارکت با عضویت فـرق دارد. مثال مشـارکت اینکه سـامانه پولشـویی در یک کشـور راه‌اندازی شـود. پولشـویی به عنوان جرم در مجلسـش تصویب شـود. اگـر عایـدی حاصـل از پولشـویی هسـت ایـن را ضبط کنیـد. اطلاعات اموال ضبط شـده مربـوط بـه پولشـویی را بایـد در اختیـار یکدیگر قـرار بدهیـم. در «اف‌ای‌تی‌اف» بحث اسـترداد مجرمان پولشـویی و تروریسـم هـم آمـده اسـت. منتهـی بلافاصله بعـدش نوشـته اسـت کـه اگـر یـک کشـوری نخواهـد فـرد مقیـم کشـور خودش را به دسـت کشـور دیگـر بدهد حداقلش این اسـت کـه پرونـده اش را بدهـد. البتـه در بسیاری کشـورها در بحث دسترسی بـه اطلاعات تراکنشـی شـهروندان سـختگیرانه عمـل می‌کنند. مثلا خود من کـه در شـرکت امریکایـی کار می‌کردم حـق نداشـتم اطلاعات را روی هـارد درایـو ذخیره کنم. همـه‌اش بایـد از روی سـرور می‌خواندم. یعنـی اینقدر حساسـیت داشـتند. ممکن اسـت کشـوری از اعضای «اف‌ای تی اف» نباشـد ولـی با آن مشـارکت کنـد و ایـن توصیه‌ها را پیـاده کنـد و در نتیجه از لیسـت سـیاه دربیاید.
مساله بعدی ایـن اسـت کـه اگرچـه قـرار نگرفتن یک کشـور در لیسـت سـیاه «اف‌ای تی اف» بـار حقوقی نـدارد ولی در عمـل مثـل تحریـم عمـل می‌کند. یعنـی قـرار گرفتـن در لیسـت سـیاه «اف‌ای تی اف» قطعنامه سـازمان ملـل را نتیجـه نمی‌دهد. امـا معنایـش این می‌شـود که بانک‌های دنیا شـما را بایکوت می‌کنند. در رابطـه با کشـورهای پرریسـک از نـگاه «اف‌ای تی اف» در حـال حاضر ما و کره شـمالی در وضعیـت قرمـز هسـتیم. یـک وضعیت هـم به نام
Diligence Due of enhance وجـود دارد کـه یعنـی ارزیابـی دقیق‌تـر و عمیق‌تـر. از سـال 2016 از حالـت اقـدام متقابـل مـا را بـه ارزیابـی دقیق تنـزل دادنـد. یعنی وضع ما یـک درجه از کـره شـمالی بهتر شـده اسـت. ما در لیسـت سـیاه نیسـتیم. یـک مدت کوتاهـی بعـد از برجام ما از لیسـت سـیاه درآمدیـم و آمدیـم در فهرسـت مراقبـت. در مـورد مـا ایـن طـور گفته‌اند بـه بانک‌ها کـه اگـر می‌خواهیـد بـا ایـران کار کنیـد لطفـا ارزیابـی دقیـق کنیـد. بعـد گفته‌اند تـا زمانـی کـه ایـران بـه توصیه‌های ما جامـه عمل نپوشـاند در فهرسـت مراقبـت باقی خواهـد مانـد. تـا بـه حـال چنـد بـار بـه مـا مهلـت داده‌اند کـه دغدغه‌ها را برطـرف کنیـم ولی نتوانسـتیم. بعـد از پایـان مهلـت دوبـاره تمدیـد کردنـد. ایـن احتمـال وجـود دارد که اگـر بعد از مدتـی مـا خواسته هایشان را انجـام ندهیم مـا را به حالت اقدام متقابل و لیسـت سـیاه برگردانند.
پرسش پاسخ:
خانم حسنی دانشجوی دکتری جامعه‌شناسـی سیاسـی: چـرا مـا از ظرفیت‌های بلاکچین و کریپتوکارنسـی(cryptocurrency)کـه بـرای پرداخت‌های مـان نیـاز بـه سـوئیفت کـه شـرایط خاصـی دارنـد، آنها ندارند اسـتفاده نمی‌کنیم؟
دکتـر کاظمی‌تبـار: نگاه‌ها بـه بلاکچین و کریپتوکارنسـی منفـی نیسـت امـا در حـال حاضر تنهـا به خاطـر اینکه خیال‌مـان از «اف‌ای تی اف» راحت بشـود ممنوع شـان کردیم.
آقـای ناجـی: آیـا امـکان جاسوسـی از طریـق داده‌هایی کـه «اف‌ای تی اف» از مـا میخواهـد وجـود نـدارد؟ یـا اینکـه آیـا اکشـن پلن‌ها در قبـال کشـورهای مختلـف عادلانه تنظیـم می‌شـود؟ و همچنیـن اینکـه آیـا در شـرایط تحریمـی کـه مـا قـرار داریـم «اف‌ای تی اف» دسـت و پایمان را بیشـتر نخواهـد بسـت؟
دکتـر کاظمی‌تبـار: در پاسـخ بـه پرسـش آخـر یعنی پرسـش از وضعیـت تحریم گفته شد که باید بگویم اوضـاع دیگـر بدتر از ایـن وضعی که ما در آن هسـتیم نخواهد شـد. ایشـان همچنین ایـن ادعـا کـه بـه صـورت ناعادلانه‌ای بـه ایـران سـخت تر گرفتـه می‌شـود را ادعایـی ثقیل و نیازمنـد اثبـات دانسـتند. ایشـان همچنیـن بـر نظـارت وزارت اطلاعات بـر کار به منزلـه ضامن تأمیـن امنیـت آن تأکیـد داشـتند. در ادامـه آقای ناجـی ایـن سـوال را مطـرح کردنـد کـه اگـر «اف‌ای تی اف» مثلا اطلاعات چنـد تـا از سـرداران سـپاه را از مـا بـه بهانـه پولشـویی یـا تروریسـم بخواهـد چطـور؟! دکتـر کاظمی‌تبـار در پاسـخ عنـوان کردنـد کـه در حـال حاضـر هیـچ مقـام حقیقـی و حقوقـی ایرانـی در تعریـف بین‌المللـی مربوط به سـازمان ملـل از تروریسـم نمی‌گنجد. و «اف‌ای تی اف» در جزواتـش صریحـا فقـط قطعنامههای سـازمان ملـل را می‌شناسـد.
تـازه مساله ما خـروج از لیسـت قرمـز «اف‌ای تی اف» اسـت و بـرای اینکـه مـا از ایـن لیسـت در بیاییـم کار بـه آنجـا نمی‌کشـد و همیـن قطعنامههای سـازمان ملـل است کـه در آنهـا فقـط القاعـده و امثالهـم هسـتند موضوعیت دارد.
منبع: مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری
