استان‌های سیل‌زده، همچنان بی‌دفاع
بیشتر از هفت ماه از وقوع سیل در کشور می‌گذرد اما با شروع فصل بارندگی، استان‌های حادثه‌دیده هنوز برای رویارویی با بحران احتمالی جدید آماده نیستند. معلوم نیست اگر با شروع بارش‌های زمستانی سیلاب تازه‌ای به راه افتد چه اتفاقی در این استان‌ها رخ می‌دهد وقتی هنوز سیلبندها بازسازی نشده، خانه‌ها نیمه‌کاره‌اند و لایروبی مسیر عبور آب شرایط مناسبی ندارد. اگرچه مخاطره به پایان رسیده اما آثار آن هنوز هم در شهرهای سیل‌زده رخ‌نمایی می‌کند. شرایط بلاتکلیفی در این مناطق در حالی است که ضعف مدیریت بحران تا شش ماه بعد از حادثه هم هنوز به چشم می‌خورد و این سوال را ایجاد می‌کند که با وجود قرار گرفتن ایران در منطقه پرحادثه چرا رویکرد پیشگیری از بحران وجود نداشته و ضعف مدیریت تا مدت‌ها بعد از وقوع حادثه همچنان به قوت خود باقی است؟ برخی کارشناسان معتقدند مشخص نبودن منابع مالی برای حل خسارات ناشی از حوادث طبیعی یکی از اصلی‌ترین عواملی بوده که بازسازی و رسیدگی به مناطق حادثه‌دیده را به تعویق می‌اندازد، چرا که با توجه به مشکلات اقتصادی کشور، بروز حوادث غیرمترقبه به معنای اضافه شدن بار مالی پیش‌بینی نشده به دولت است که حل آن را زمانبر می‌کند اما از طرف دیگر برخی کارشناسان هم بر این موضوع تاکید می‌کنند که نباید توپ همه مشکلات را به زمین مشکلات اقتصادی انداخت، چرا که در بیشتر موارد نوع نگاه مدیریتی به آسیب‌های طبیعی و فقدان نگرش‌های آینده نگر سبب می‌شود که بحران حل نشده باقی بماند.
منابع مالی بازسازی خسارت‌های حوادث معلوم نیست
فروردین امسال، سیل 25 استان کشور را درگیر کرد، خسارت‌های بسیاری به جا گذاشته و برخی زیرساخت‌های شهری را شسته و از بین برد با این وجود هنوز هم خسارت‌های ناشی از آن تقریبا در تمامی این استان‌ها به‌طور کامل بازسازی نشده و با شروع فصل بارندگی نگرانی از بروز سیل جدید و بی‌دفاعی این مناطق میان مردم وجود دارد. روز گذشته، نایب‌رییس کمیسیون کشاورزی مجلس با بیان اینکه دولت هیچ اقدام جدی در خصوص بازسازی سیل بند‌های استان خوزستان انجام نداده است، اعلام کرد خوزستان هیچ آمادگی برای مقابله با سیل ندارد. عباس پاپی‌زاده درباره این موضوع گفت: تمامی سیلبندها بر اثر وقوع سیلاب آسیب دیده و تخریب شده است، بنابراین با اولین‌بارندگی سیل آسا قسمتی از استان خوزستان دچار سیل می‌شود. تاکنون جلسات متعددی با رییس‌جمهور، معاون اول و نوبخت در خصوص بازسازی سیلبندها پایین دست سد‌ها برگزار کرده‌ایم اما متاسفانه تا این لحظه هیچ اقدام جدی در جهت بازسازی سیلبندهای استان خوزستان صورت نگرفته است، البته سیلبندهای ناقصی هم وجود داشت که با سیل فروردین 98 ازبین رفت و عملاً استان هیچ امکاناتی برای حفاظت از خانه، زندگی و زمین‌های کشاورزی مردم در مقابل با سیل ندارد. دولت در این مدت تنها وقت تلف کرده و هیچ برنامه‌ای برای بازسازی زیرساخت‌های آسیب‌دیده در مناطق سیل‌زده نداشته است اما تا دیر نشده باید برای بازسازی سیلبندها اقدامات لازم صورت بگیرد.
اظهارات پاپی‌زاده در حالی است که پیش از آنکه به موضوع خوزستان و نداشتن توان مقابله با سیل جدید در این استان تاکید شود باید با نگاه کلی‌تری به موضوع نگاه کرده و به سراغ یافتن پاسخ این پرسش بود که چرا سرعت مدیریت بحران بعد از وقوع حادثه مناطق آسیب‌دیده بر اثر حوادث طبیعی در ایران تا این اندازه اندک بوده و طرح‌های بازسازی کند پیش می‌رود؟ محمد لشکری، کارشناس برنامه‌ریزی شهری و مدیریت بحران، معتقد است نبود منبع مالی مشخص برای مقابله با حوادث طبیعی سبب می‌شود بعد از وقوع حادثه بازسازی‌ها کند شود چرا که هیچ بودجه‌ای برای آن در نظر گرفته نشده است، او درباره این موضوع به «تعادل» گفت: وقوع یک حادثه طبیعی و خسارت‌های ناشی از آن به معنای اضافه شدن یک بار مالی بر دوش برنامه‌ریزان است در حالی که در بودجه هیچ سهمی برای آن در نظر گرفته نشده است. باید گفت این نگاه برای کشوری مانند ایران که با بیش 30 مخاطره طبیعی دست به گریبان بوده و بر کمربند حادثه‌خیز دنیا قرار گرفته است، اصولی و علمی نیست. در یک مثال ساده می‌توان گفت یک خانواده هم در برنامه‌ریزی‌های مالی خود رقمی را برای روز مبادا و حوادث پیش‌بینی نشده تعیین می‌کند اما ما در سطح کلان چنین چیزی برای حوادث در نظر نگرفته‌ایم.
لشکری افزود: نتیجه این شفاف نبودن منابع مالی برای مقابله با خسارت‌های حوادث طبیعی سبب می‌شود بعد از وقوع سیل و زلزله تا مدت‌ها طرح‌های بازسازی روی زمین بمانند و هر بار هم اعلام شود بودجه و اعتبار وجود ندارد و واقعا هم وجود ندارد، بنابراین دولت باید از بودجه برنامه‌های دیگر کم کند تا منابع مالی بازسازی آسیب‌های طبیعی را جبران کند که این کار هم زمانبر است و هم غیراصولی بنابراین باید از تجربه کشورهای دیگر استفاده کنیم، که یکی از آنها تاسیس صندوق بیمه خسارت سوانح طبیعی به عنوان موضوعی بوده که در دنیا به صورت علمی به آن پرداخته شده است اما در ایران با وجود این همه حادثه هنوز هم ضرورت ایجاد چنین صندوقی و استقرار یک نظام بیمه‌ای برای سوانح طبیعی لمس نشده است و به آن توجهی نمی‌شود.
عادت‌محوری جایگزین آینده‌نگری
اظهارات لشکری در حالی است که برخی دیگر از کارشناسان معتقدند علاوه بر مشکلات اقتصادی، نبود نگاه آینده‌نگر هم از دلایلی است که تاب‌آوری مناطق حادثه‌دیده در برابر حوادث جدید را کم می‌کند. مصطفی محقق، هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه درباره این موضوع بیان کرد: در میان مسوولان و پژوهشگران روش‌های «عادت‌محور» و «تجربه‌گرا» که بر اساس حوادث و اتفاقات تاریخی قابلیت اقدام دارد غلبه داشته و فقدان نگرش‌های «آینده‌نگر»مبتنی بر تحلیل روندها که یک نگاه علمی است حس می‌شود. در نتیجه در دو دهه گذشته کشور در برابر حوادثی که به آن عادت نداشته و پیش بینی کافی به عمل نیاورده مانند گرد وغبار و سیل غافلگیر و بسیار آسیب پذیر بوده است.
او افزود: علت اصلی غافلگیری در برابر حوادث گسترده آب و هوایی مانند سیل رواج نگرش تجربه گرا و عدم شناخت و تحلیل علمی روند تغییر الگوهای خطر حوادث و مخاطرات و متغیرهای محیطی و زیرساختی و در نتیجه فقدان آینده نگری و پیش‌بینی خسارات و زیان‌های احتمالی در آینده است.در رویکردهای نوین مدیریت خطر بلایا درک روندها و پیش‌بینی احتمالات ریسک حوادث و بلایا در آینده دارای اهمیت بالایی است حتی در مورد مخاطراتی که امروزه احتمال وقوع آن کم است ولی پیامدهای آن در آینده ممکن است بسیار بزرگ باشد.
محقق بیان کرد: برای رسیدن به این مقصود باید مفاهیم جامع و کامل مدیریت و کاهش خطر بلایا را در بستر توسعه اقتصادی و اجتماعی قرار داد زیرا امروزه اثبات شده است که آسیب‌پذیری‌های ناشی از سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه‌ای نامتوازن مانند گسترش بی‌برنامه مناطق شهری، ایجاد زیرساخت‌های ناهمگون و استفاده ناصحیح از منابع طبیعی علت اصلی تبدیل مخاطرات طبیعی به حوادث و بلایای فاجعه بار است.
هماهنگ‌کننده ارشد سازمان ملل متحد برای توسعه مدیریت اطلاعات بلایا در آسیا و اقیانوسیه گفت: برای تحقق تاب آوری جامعه و کاهش خطر و آثار منفی حوادث و بلایا و درک روند مخاطرات و پیش بینی خطرات آینده به دانش و فناوری نوین نیاز داریم. اما علم و فناوری کافی نیست و باید روی راه‌حل‌ها و روش‌های مناسب برای تحقق جامعه ایمن و سالم توافق و همکاری مطلوب در سطح ملی صورت گیرد. این همان معنا و مفهوم نوین «سیاست‌گذاری» در حوزه مدیریت بحران و کاهش خطر حوادث و بلایا است.
