رابطه دولت و شهرداری زیر سایه تنگنای مالی
گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری|
سالهاست شهرداری تهران و دولتها رابطه خوبی با یکدیگر ندارند. بنا بر قانون، دولتها در برابر شهرداری تهران وظایفی دارند که تاکنون به دلایل مختلف از پرداختن به آن سر باز زدهاند. با شروع به کار دولت دوازدهم و شورای پنجم شهر و همفکر بودن این دو نهاد انتظار میرفت این طلسم شکسته شود و در شرایطی که شهرداری تهران از بدهکاری عظیم 65 هزار میلیارد تومانی رنج میبرد، دولت تعهدات خود در قبال شهرداری را انجام دهد و کمک حال شهرداری در توسعه مترو و حمل و نقل عمومی باشد. اتفاقی که هنوز بعد از گذشت دو سال نیفتاده است. سال گذشته پیروز حناچی، شهردار تهران با بیان اینکه بدهی دولت به شهرداری همواره در حال تغییر است، میزان بدهیهای دولت به شهرداری را 2200 میلیارد تومان عنوان کرد.
اما نکته متفاوت در رابطه میان دولت و شهرداری در این دوره، حضور شهردار در جلسات هیات دولت است. بسیاری انتظار داشتند، رابطه خوب دولت و حضور شهردار در جلسات هیات وزیران بتواند راهگشای مشکلات حمل و نقلی شهر تهران باشد، اما اتفاق خاصی در این حوزه رخ نداده و برخی اعتقاد دارند حضور شهردار در جلسات هیات دولت عملا دستاوردی برای شهر نداشته است.
محمد مهدی برادران، کارشناس شهری معتقد است، دولتها بر اساس ساختار اداری و بروکراسیای که دارند بیشتر به دنبال انجام وظایف سازمانی خود هستند و کمتر به مخاطب توجه میکنند. در حالی که شهرداریها بیشتر با شهروندان در ارتباط هستند و ایجاد یک نوع تعامل بین حوزه دولتی و با بخش عمومی غیر دولتی و شهرداری یا بین دولت مرکزی با دولت محلی، با محوریت موضوع خدماترسانی به مردم یک ضرورت است.
برادران در گفتوگو با «تعادل» در این باره توضیح داد: متاسفانه ساختار اداری دولت ناظر بر روال بروکراتیک اداری است و به نتایج بحثهای مربوط به شهروندان کمتر توجه میشود.
برای مثال، اکنون که بحث افزایش قیمت بنزین مطرح است و یک سر آن به دلیل قیمت و ترافیک، در دست شهروندان و مدیران شهری قرار دارد، شهردار تهران میتواند نظرات شهروندان و نیز سایر شهرداریها را برای اجرای بهتر و ایجاد تدابیر بهتر به دولت انتقال دهد.
علاوه بر این موضوعات بسیاری هستند که با شهروندان ارتباط مستقیم دارند و شهردار میتواند در اتخاذ تصمیماتی درحوزه محیط زیست، ارزاق عمومی و نظایر اینها با دولت هماهنگ شود.
تقابل دایمی شهرداری و دولتها
به گفته این کارشناس در بسیاری از شهرهای توسعهیافته یا در حال توسعه، شهرداریها ارتباط خوبی با دولتها دارند. او در این زمینه شهر بغداد را مثال زد و گفت: شهردار بغداد به نوعی منصوب ریاستجمهوری است و شهردار به عنوان مشاور عالی ریاستجمهوری تعاملات خوبی با دولت دارد. او با بیان اینکه در کشورهایی مانند ایران که شهرداریها نتوانستهاند به جایگاه ایدهآل خود دست پیدا کنند، ارتباط مناسبی بین دولتها و شهرداریها وجود ندارد، تصریح کرد: در دولتهای گذشته شاهد بودیم که دولتها قبول نمیکردند، شهردار در جلسات هیات دولت حضور پیدا کند. زمانی که احمدینژاد شهردار بود به دلیل تقابلات سیاسی توجهی به قالیباف نداشت.
اکنون که دولت و شهرداری همسو و هم جهت هستند، انتظار عمومی این است که تبادل بیشتری بین دو نهاد وجود داشته باشد .شهردار تهران باید به شهروندان توضیح دهد که تاکنون از حضور در این جلسهها چه نتایجی عاید شهر شده است. البته فقط جلسه هیات دولت نیست و شهردار تهران در جلسات و شوراهای مختلفی در کنار دولتمردان حضور مییابد، مانند جلسات شورای اقتصاد و باید بررسی شود که حضور شهردار و معاونانش در این جلسات ثمراتی برای این شهر داشته یا فقط جنبه سمبلیک داشته است.
جایگاه شهرداری در شهرهای توسعهیافته
به گفته او، در بسیاری از شهرهای توسعهیافته جایگاه شهرداریها مهمتر از دولت است. این موضوع حتی در بین کشورهای همسایه مانند پاکستان هم نمود دارد. در این کشور جایگاه شهردار در بین اذهان عمومی بالاتر از استاندار است. همچنین در شهر استانبول، شهرداری از جایگاه ویژهای برخوردار است و نقش کلیدی در سیاست و اقتصاد دارد و درصد عمدهای از رشد اقتصادی ترکیه را شهرداران آن تامین میکنند.
علاوه بر این در بسیاری از کشورهای اروپایی نیازی نیست تا شهردار توسط دولت پذیرفته شود یا حق شرکت در جلسات هیات دولت را داشته باشد، زیرا شهرداری جایگاه خودش را پیدا کرده است. در این شهرها عمدتا شوراهای شهر و پارلمانهای محلی نقش مهمی ایفا میکنند و برخی دستگاههای خدماتی دولتی نیز ذیل پارلمانهای محلی تعریف میشوند. دقیقا برخلاف آنچه در کشور ما وجود دارد.
او ادامه داد: اگر حضور شهردار در جلسات دولت حاوی این پیام باشد که شهرداری تهران یعنی شهری که درصد عمدهای از جمعیت ایران در آن ساکن هستند، با دولت هماهنگ است و برای رفع مشکلات شهروندان و ارتقای مدیریت شهری تلاش میکند، کار خوبی است، حتی اگر زمان ببرد.
اما اگر بخواهداین پیام را منتقل کند که شهرداری تهران ذیل دولت و تابع نظرات دولت است، این برخلاف نظام حکمروایی خوب شهری است. حکمروایی خوب شهری توصیه میکند تا سهضلعی دولت، بخش خصوصی و بخش عمومی غیردولتی به محوریت شهرداریها تشکیل شود. هر چه ساختارهای مختلف این 3 بخش از نظرات زیرمجموعههای خود استفاده کنند، تصمیمات پختهتری اتخاذ خواهد شد.
نباید به تهران رانت بدهیم
بسیاری از مسوولان شهری معتقدند از آنجا که تهران پایتخت کشور است هزینه اداره ابرشهر تهران بسیار سنگین است و بخش زیادی از این هزینهها به دلیل پایتخت بودن تهران است .در نتیجه باید دولت و مجلس نسبت به تامین این هزینهها توجه ویژهای داشته باشند چرا که مردم حق شارژ خود برای زندگی در تهران را پرداخت میکنند اما برخی از هزینهها به دلیل پایتخت بودن را دولت باید پرداخت کند. برادران اما معتقد است نباید رانت ویژهای برای تهران در نظر گرفت.
او در این باره توضیح داد: در همه جای دنیا کمکها از سوی دولت به شهرداریها انجام میشود به خصوص در زمینه حمل و نقل عمومی و به شهرهای کوچک نیز در زمینههای دیگر کمکهایی انجام میشود، اما اینکه فقط کمکهایی برای تهران در نظر گرفته شود کار درستی نیست. شخصا مخالف این هستم که رانت خاصی برای شهروندان تهرانی که پایتختنشین هستند در نظر گرفته شود . این موضوع با عدالت فضایی و آمایش سرزمینی مطابقت ندارد. شهرداری شهرهای دیگر نیز مشکلاتی دارند و در نهایت شهردار تهران باید به دلیل امکان حضور در جلسات کابینه دولت، مشکلات آنها را نیز مطرح کند.
اعطای رانت خاص به شهروندان ممکن است نتیجه عکس داشته باشد و همانطور که الان میبینیم این موضوع منجر به تمرکز ثروت و قدرت در تهران شده است.
با وجود آنکه شهر تهران این ادعا را ندارد، اما آمارها نشان میدهد که ما داریم پمپاژ سرمایه را در مرکز کشور انجام میدهیم و ضریب جینی نیز به سمت بیعدالتی توسعه مییابد.
کمک به شهرداریها ضروری است
بسیاری بر این اعتقادند که شهرداریها باید مستقل بوده و هیچ گونه کمکی از دولت دریافت نکنند زیرا کمک گرفتن از دولت به معنای آن است که تابع تصمیمهای دولت باشند و عملا استقلال خود را از دست میدهند. برادران اینباره گفت: شهرداریها نهادهایی مستقلاند و کمک گرفتن از دولت نمیتواند استقلال آنها را زیر سوال ببرد همانطور که بسیاری از نهادهای مستقل از دولت کمک میگیرند. در بسیاری از کشورها دولت از شهرداریها حمایت میکند .
در برخی کشورها نیز 70 درصد از آوردههای دولت استفاده میشود و فقط 30 درصد هزینهها را مردم میپردازند. در شهرهایی مانند تهران، مشهد و کلانشهرهای ایران این نسبت 95 درصد منابع مردم و فقط 5 درصد منابع دولتی است. بنابراین کمک 5درصدی دولت نمیتواند استقلال شهرداریها را از آنها بگیرد. درست این است که شهرداریها در تصمیمگیریها مستقل عمل کرده و دولت نیز وظایف خود در جهت کمک به شهرداریها را انجام دهد.
او ادامه داد: باید این نکته را در نظر داشت که استقلال مالی شهرداریها از دولت مرکزی و تامین شفاف بودجه بخش بزرگی از پروژههای محلی از طریق مالیاتها و عوارض محلی، امکان نظارت شهروندان بر کیفیت پروژههای مختلف شهری را افزایش میدهد و در نتیجه از یک طرف به افزایش حس مشارکت شهروندان در امور شهری و ارتقای سطح رضایت عمومی شهروندان منجر میشود و از طرف دیگر کارایی و راندمان در مدیریت شهری را بهبود میبخشد.
همین مساله، موتور محرکه مهمی است که باعث شده در دهههای اخیر، در اکثر اقتصادهای مدرن دنیا، دولتهای مرکزی بخش بزرگی از پروژههایی که قابلیت واگذاری به دولتهای محلی و شهرداریها را دارند، بهطور کامل به آنها واگذار کنند.
او با بیان اینکه متاسفانه دولتمردان ما نگاه تمرکزگرا داشته و تفکر واگذاری امور به شهرداری را ندارند، ادامه داد: نتیجه چنین نگاهی این است که کمتر بتوان به مردم خدماترسانی کرد و لایههای زیادی بین دولت و شهرداری شکل گیرد.
طی این سالها عمدتا نگاه به شهرداریها سیاسی بوده و با وجود اینکه اکنون رابطه دولت با شهرداری خوب است اما این دولت نیز مانند سایر دولتهای گذشته نگاه تمرکزگرا به شهرداریها دارد. همه دولتها به دنبال کاهش اختیارات شهرداریها بودهاند حتی دولت احمدینژاد که خودش از شهرداری آمده بود و اوایل اعلام میکرد که به دنبال کمک به شهرداری است اما در عمل به دنبال کاهش اختیارات شهرداری بود و در این راه مجلس را نیز کنار خود داشت. تاکید میکنم فارغ از دیدگاههای سیاسی نگاه مدیریتی در ایران تمرکزگراست.
او با تاکید بر ضرورت کمک دولت به شهرداریها عنوان کرد: کمکهای مالی دولت به شهرداریها میتواند در تعدیل مشکلات شهرداریها بسیار موثر باشد و باعث افزایش فعالیتهای عمرانی یا خدماتی همچون پروژههای آسفالت معابر، جدولگذاری، ایجاد فضای سبز، ایجاد معابر و درآمد مستمر و دایمی برای آنان شود. همچنین کمکهای دولت میتواند در پروژههای خاص، زیربنایی و اساسی که با وجود اهمیت آنها شهرداریها یا خود قادر به اجرای آنها نیستند یا شناخت چندانی از اهمیت اجرای آنها ندارند کمک ارزندهای باشد.
این کارشناس شهری ادامه داد: به همین دلیل است که در تمامی کشورها دولت نقش عمدهای در تامین هزینههای توسعه شهری به عهده دارد و شهرداری به عنوان نهاد مدیریتی محسوب میشود. به عبارتی شهرداریها مجری مدیریت واحد شهری هستند و بدینترتیب هزینه خدماتی که ارایه میدهند از مردم و هزینه زیرساختهای شهری را از طریق دولت تامین میکنند. این امر باعث میشود، شهرداری بهجای تبدیل شدن به بنگاه اقتصادی به نقش اصلی خود که اداره و نگهداری شهرهاست بپردازد. از اینرو، قطع کمکهای دولتی به معنای بینیاز بودن شهرداریها به کمکهای دولتی نیست. امروزه برخی از کمکهای اندک دولت محدود به هزینههای خاص از جمله بخشی از هزینه تاسیسات جدید حمل و نقل شهری همچون قطار شهری و ... است که به معنای پوشش هزینههای بسیار بالای شهری نیست.
در کشور ما حدود 30 سال است که شهرداریها از کمکهای دولتی معاف شدهاند. بر اساس بند ب تبصره 52 قانون بودجه سال 1362 شهرداریها موظف به خودکفایی درآمدهایشان شدند. بر اساس لایحه درآمدهای پایدار باید ظرف مدت حداکثر 6ماه به مجلس ارایه و در آن ساز و کاری پیشبینی میشد که طی 3 سال سازماندهی لازم برای خودکفایی شهرداریها به عمل آید. تعلل در تهیه این لایحه بدان علت بود که دولتها به موجب این قانون تکلیفی در قبال شهرداریها نداشتند و از آنجا که شهرداریها نیز از قدرت اجرایی لازم برخوردار نبودند، نتوانستند از حقوق خود دفاع کنند.
بر اساس قانون راهنمایی و رانندگی که در سال ۸۹ تصویب شد ۶۰ درصد جرایم وصولی در محدوده شهرها به نسبت ۷۰ درصد و ۳۰ درصد به ترتیب به شهرداریها و دهیاریها اختصاص مییابد که دولتها از پرداخت این هزینه به شهرداری خودداری کردند.
البته سال گذشته دولت مبلغ ۳۴ میلیارد تومان از محل جرایم رانندگی به شهرداری پرداخت کرد. همچنین طبق قانون باید یک سوم از هزینه بلیت مترو و اتوبوس توسط دولت، یکسوم توسط شهرداری و یکسوم دیگر را شهروندان را بپردازند که متأسفانه در چند سال گذشته دولت سهم خود را پرداخت نکرده است.
سهم شهرداریها در بودجه 98
البته اکنون در قانون ماده و تبصرههایی برای کمک به شهرداریها وجود دارد. در لایحه بودجه 98 نیز اعتبارات خوبی به شهرداریها اختصاص یافته اما اینکه چقدر از این اعتبارات به شهرداریها تخصیص داده شود چندان مشخص نیست .مدتهاست شهرداریها از سهم خود از بودجه ملی محروم هستند . از کمک به توسعه مترو تا سهم دولت در بخش یارانههای بلیت اتوبوس و مترو . سال گذشته پس از 4 سال دولت تنها 50 میلیارد از تعهدات خود در بخش یارانه بلیت را به شهرداریها پرداخت کرد اما لایحه بودجه هر سال را که مرور کنیم بندهای زیادی به حوزه شهرداریها مربوط است.
در مجموع میتوان گفت سهم شهرداریها در لایحه بودجه 98 خالی از فرصت نیست، تبصره یک ردیف (هـ و بند 2) این لایحه مبنی بر تخصیص اعتبار برای تحویل قیر رایگان به شهرداریهای زیر 50هزار نفر جمعیت، تبصره 3 بندهای (الف، د) مبنی بر امکان استفاده از تسهیلات تامین مالی خارجی (فاینانس) برای طرحهای حمل و نقل عمومی و کاهش آلودگی هوا و همچنین تبصره 4 بند 3 ردیفهای (ب، د) درخصوص اعطای تسهیلات ارزی به شهرداریها برای طرحهای حمل و نقل عمومی از جمله فرصتهای شهرداریها در لایحه بودجه 98 است.
تبصره پنج لایحه بودجه 98 بند «د» هم به موضوع انتشار اوراق مشارکت برای توسعه مترو اشاره شده و آمده است: شهرداریهای کشور و سازمانهای وابسته به آنها با تایید وزارت کشور تا سقف 5هزار میلیارد تومان اوراق مالی اسلامی ریالی با تضمین خود و بازپرداخت اصل و سود توسط همان شهرداریها منتشر کنند.
حداقل 50 درصد از سقف اوراق موضوع این بند به طرح قطار شهری و حمل و نقل شهری اختصاص مییابد. تضمین بازپرداخت اصل و سود این اوراق برای اجرای طرحهای قطار شهری و حمل و نقل شهری به نسبت 50 درصد دولت و 50 درصد شهرداریهاست و تضمین 50 درصد سهم دولت بر عهده سازمان برنامه و بودجه کشور است. اوراق فروش نرفته این بند در سقف مطالبات معوق طرح با تایید شهرداری مربوطه و سازمان برنامه و بودجه کشور قابل واگذاری به طلبکاران طرح است.
در تبصره 6 لایحه بودجه 98 بند «ی» آمده است: در اجرای بندهای «ث» و «ص» ماده 38 قانون برنامه ششم توسعه و به منظور کاهش اثرات مخرب پسماندهای عادی سازمان امور مالیاتی کشور موظف است از فروش کالاهایی که مصرف آنها منجر به تولید پسماند مخرب محیط زیست میشود، عوارضی که توسط دولت تعیین میشود را دریافت و به ردیفهای درآمدی شماره 160 و 189 واریز کند.
منابع وصولی تا سقف 10 هزار میلیارد ریال در اختیار سازمان محیطزیست قرار میگیرد تا پس از مبادله موافقتنامه با سازمان برنامه و بودجه کشور برای بازیافت پسماندهای حاصل از کالاهای مزبور با اولویت مشارکت بخش خصوصی مصرف شود.
شهردار تلاش خود را میکند
حسن خلیل آبادی، عضو کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر تهران نیز در گفتوگو با «تعادل» درباره حضور شهردار تهران در جلسات هیات دولت گفت: حضور شهردار در جلسات هیات دولت به معنای رایزنی و اخذ امتیاز نیست. جلسات هیات دولت دستور جلسه و روال خودش را دارد. احتمالا شهردار هم تلاش میکند تا مسائل و مشکلات تهران را در دولت عنوان کند اما موضوع این است که دولت مشکلات بسیاری دارد و کمتر میتواند به مسائل شهرداری بپردازد.
به گفته خلیل آبادی از سال 84 تا دوره پنجم شورای شهر دولتها رابطه خوبی با شهرداریها نداشتند . در دوره اصلاحات که احمدینژاد شهردار بود نیز شهرداری برای دولت کری خوانی میکرد، قالیباف و احمدینژاد نیز با هم مشکل داشتند. البته در یک دوره کوتاه که کرباسچی شهردار تهران و مرحوم رفسنجانی ریاستجمهوری را بر عهده داشت، رابطه دولت و شهرداری خوب بود و دولت کمکهای خوبی به شهرداری کرد و اقدامهای خوبی در تهران انجام شد .
به گفته خلیلآبادی، اینکه برخی عنوان میکنند حضور شهردار در جلسات هیات دولت دستاوردی برای شهر نداشته است حرف درستی نیست. او در این باره توضیح داد: همانطور که عنوان کردم شهردار مشکلات را با دولت و ریاستجمهوری در میان میگذارد اما خود دولت اکنون در تنگنا قرار دارد. ما از دولت گله مندیم زیرا قرار بود از محل درآمد بنزین مبلغی را برای توسعه حمل ونقل عمومی دراختیار شهرداری قرار دهند اما تاکنون این اتفاق نیفتاده است. البته اخیرا یک مبلغی را به عنوان اوراق قرضه برای کمک به حل مشکلات برای شهرداری در نظر گرفتهاند.
این عضو شورای شهر تهران درباره کمک دولتها به شهرداری عنوان کرد: قانون بهطور علمی میگوید شهرداریها باید مستقل و خودکفا باشند. اما شهر تهران به دلیل پایتخت بودن هزینههایی برآن تحمیل میشود که دولت باید آن را جبران کند.زیرا شهرداری هزینههای پایتخت بودن شهر را نیز میپردازد.بنابراین تهران با دیگر شهرها فرق دارد و دولت باید در تامین هزینههای اداره تهران مشارکت داشته باشد. اکنون به دلیل پایتخت بودن روزانه 3 میلیون نفر از خارج از تهران در این شهر تردد میکنند. بنابراین دنبال این هستیم تا دولت سهم پایتخت بودن تهران را بپردازد. هیات رییسه شورای شهر و نیز و شهردار دراین خصصوص رایزنیهایی با دولت انجام دادهاند و دولت باید به اندازهای که قانون برایش در نظر گرفته است کنار شهرداری تهران باشد.
برش
محمدمهدی برادران: در همه جای دنیا کمکها از سوی دولت به شهرداریها انجام میشود به خصوص در زمینه حمل و نقل عمومی و به شهرهای کوچک نیز در زمینههای دیگر کمکهایی انجام میشود، اما اینکه فقط کمکهایی برای تهران در نظر گرفته شود کار درستی نیست. شخصا مخالف این هستم که رانت خاصی برای شهروندان تهرانی که پایتخت نشین هستند در نظر گرفته شود . این موضوع با عدالت فضایی و آمایش سرزمینی مطابقت ندارد. شهرداریهای شهرهای دیگر نیز مشکلاتی دارند و در نهایت شهردار تهران باید به دلیل امکان حضور در جلسات کابینه دولت، مشکلات آنها را نیز مطرح کند. اعطای رانت خاص به شهروندان ممکن است نتیجه عکس داشته باشد و همانطور که الان میبینیم این موضوع منجر به تمرکز ثروت و قدرت در تهران شده است .با وجود آنکه شهر تهران این ادعا را ندارد، اما آمارها نشان میدهد که ما داریم پمپاژ سرمایه را در مرکز کشور انجام میدهیم و ضریب جینی نیز به سمت بیعدالتی توسعه مییابد
حسن خلیلآبادی: از سال 84 تا دوره پنجم شورای شهر دولتها رابطه خوبی با شهرداریها نداشتند . در دوره اصلاحات که احمدینژاد شهردار بود نیز شهرداری برای دولت کری خوانی میکرد، قالیباف و احمدینژاد نیز با هم مشکل داشتند. البته در یک دوره کوتاه که کرباسچی شهردار تهران و مرحوم رفسنجانی ریاستجمهوری را بر عهده داشت، رابطه دولت و شهرداری خوب بود و دولت کمکهای خوبی به شهرداری کرد و اقدامهای خوبی در تهران انجام شد . اینکه برخی عنوان میکنند حضور شهردار در جلسات هیات دولت دستاوردی برای شهر نداشته است حرف درستی نیست. همانطور که عنوان کردم شهردار مشکلات را با دولت و ریاستجمهوری در میان میگذارد اما خود دولت اکنون در تنگنا قرار دارد. ما از دولت گله مندیم زیرا قرار بود از محل درآمد بنزین مبلغی را برای توسعه حمل ونقل عمومی دراختیار شهرداری قرار دهند اما تاکنون این اتفاق نیفتاده است. البته اخیرا یک مبلغی را به عنوان اوراق قرضه برای کمک به حل مشکلات برای شهرداری در نظر گرفتهاند