دو گام برای نظم در اجرای معاهده رود هیرمند
گروه انرژی| فرداد احمدی|
بیگانگی جغرافیا با مرزهای سیاسی همیشه مسبب چالش‌هایی در روابط میان کشورها بوده و برای ایران و افغانستان، هیرمند نمونه اعلای آن است. چالش ایران و افغانستان بر سر حقابه رود هیرمند قدمتی 150 ساله دارد و در طول این سالیان، دو طرف بارها پای میز مذاکره نشسته‌اند که حاصل آن امضای چهار توافق‌نامه بوده است. آخرین این توافق‌نامه‌ها قرارداد سال 1351 بر سر حقابه ایران از رود هیرمند بود که در آن دو طرف به توافق رسیدند که افغانستان سالانه 820 میلیون متر مکعب از آب رود هیرمند را به عنوان حق ایران از این رودخانه برای مصارف شرب و کشاورزی رها کند. این توافق تا به امروز پابرجا است و دو کشور نسبت به اصل آن گله‌ای ندارند، اما مانند هر معاهده دیگری، تفاسیر مختلف از بندها و تبصره‌های توافق، تابع منافع دو طرف متفاوت شده و اختلافاتی را ایجاد می‌کند. در رابطه با هیرمند یکی از اختلافات اصلی بر سر بازه‌های زمانی اخذ حقابه است و در حالی که ایران بر منظم بودن تحویل حقابه در طول سال و تحویل ماهانه آن تأکید دارد، طرف افغانستانی معتقد است که حتی کل حجم سیلاب‌هایی که در برخی فصول سال توانایی مهار آبشان وجود ندارد و ناگزیر به سمت ایران سرازیر می‌شوند و بعضأ خساراتی را در اراضی طرف ایرانی به بار می‌آورند نیز شامل حقابه ایران می‌شود. اما در این خصوص روز گذشته قاسم تقی‌زاده خامسی، کمیسار عالی آبی هیرمند ایران خبرهای خوبی از مذاکرات با افغانستانی‌ها به اطلاع رساند و اعلام کرد که در آخرین نشست کمیته مشترک کمیساران آب هیرمند که 26 و 27 آبان‌ماه در تهران برگزار شد، دو طرف ایرانی و افغانستانی یک گام به تفسیر مشترک از معاهده سال 1351 نزدیک‌تر شدند و در خصوص مسائل مهمی همچون زمان‌بندی ایجاد سامانه‌های اندازه‌گیری تحویل حقابه ایران توافق کردند. دو طرف همچنین توافق کردند که مسائل زیست‌محیطی استان سیستان و بلوچستان که مستقیمأ از وضعیت آبی رودخانه هیرمند متأثر هستند، به کمیساران آب هیرمند مربوط هستند و در نشست‌های مشترک آتی مورد بحث قرار بگیرند. در همین راستا، قرار شد که گزارشی از سوی جمهوری اسلامی ایران که دربرگیرنده شدت وقوع گرد و غبار و راهکارهای مهار آن است به طرف افغان ارایه شود. کاوه معصومی، کارشناس اجتماعی حوزه آب معتقد است که نظم زمانی در تحویل حق‌آبه رود هیرمند می‌تواند باعث تقویت اقتصاد مبتنی بر کشاورزی منطقه هیرمند شود و از نظر اجتماعی اثر مثبتی دارد.
دیروز قاسم تقی‌زاده خامسی، کمیسار عالی آب هیرمند با اشاره به برگزاری بیست‌ویکمین اجلاس کمیته مشترک کمیساران آب هیرمند در تهران، گفت که دو طرف در این نشست موفق شدند در خصوص مسائل مهمی همچون زمان‌بندی ایجاد سامانه‌های اندازه‌گیری تحویل حقابه ایران توافق کنند.
به گزارش ایرنا، معاون آب و آبفای وزارت نیرو افزود: در این نشست که ۲۶ آبان‌ماه به مدت دو روز در تهران برگزار شد، طرف افغان طرح کلی ارایه شده از سوی طرف ایرانی برای مطالعه سامانه‌های برداشت و اندازه‌گیری حقابه در مرز مشترک را پذیرفت و مقرر شد در یک برنامه زمانی منسجم بررسی‌های تکمیلی به صورت دوجانبه و مشترک ادامه یابد.
رودخانه مرزی هیرمند که از کشور افغانستان سرچشمه می‌گیرد، تأمین‌کننده منابع آب مورد نیاز دشت سیستان در شرق کشور و همچنین تالابهای بین‌المللی هامون است. مساله استفاده از آب این رودخانه، طی سال‌های متمادی یکی از موضوعات مهم توافقات و مذاکرات بین دو کشور ایران و افغانستان بوده است. در طول 150 سال گذشته با توجه به آنکه اقلیم سیستان و بلوچستان به‌طور میانگین هر 30 سال دچار خشکسالی‌های دوره‌ای می‌شود، در هر برهه از سررسید این خشکسالی‌ها که مردم این منطقه را با کم‌آبی مواجه کرده است، اختلافات میان ایران و افغانستان بر سر حق‌آبه رود هیرمند افزایش یافته است و این اختلافات هر بار منجر به انعقاد قراردادی جدید شده است. از تاریخ 1251 تا 1351 و در طول حدود 100 سال مناقشات آبی میان ایران و افغانستان، 4 قرارداد میان دو طرف به امضا رسیده است.
به گزارش «تعادل»، در بحبوحه خشکسالی دوره‌ای دهه 40 و 50 شمسی که کم‌آبی در سیستان و بلوچستان باعث مهاجرت گسترده مردم آن خطه به نقاط مختلف کشور، به خصوص استان گلستان و مازندران شد، ایران بار دیگر خواستار تعیین یک رژیم حقوقی منصفانه برای آب هیرمند شد و در تاریخ 22 اسفند سال 1351 دو کشور ایران و افغانستان به توافقی دوجانبه دست یافتند که تا به امروز پا برجاست. بر اساس این قرارداد، حق‌آبه ایران 26 متر مکعب در ثانیه، یعنی چیزی نزدیک به 14 درصد حجم کل آب این رود یا سالانه 820 میلیون متر مکعب آب تعیین شد.
با بروز خشکسالی‌های مستمر و اثرگذاری مسائلی جهانی مثل تغییرات اقلیمی بر وضع آبی رود هیرمند، طرف افغانستانی از سال 1378 ورود آب هیرمند به ایران و دریاچه هامون را مرتبأ کاهش داد. این کشور در طول این سال‌ها به موجب بالادست بودن حق تقدم در بهره‌برداری از آب رود هیرمند را برای خود مسلم فرض کرده است. در حالی که به موجب قرارداد، افغانستان موظف است که حق‌آبه ایران را به صورت ماهانه و منظم تحویل ایران دهد.
نظم در حقابه ایران، بر معیشت اقتصادی مردم منطقه تاثیرگذار است
کاهش مستمر آب ورودی به دریاچه هامون و عدم پایبندی افغانستان به تحویل منظم و مستمر حق‌آبه ایران موجب بروز مسائل اقتصادی و اجتماعی در منطقه سیستان و بلوچستان شده است. کاوه معصومی، تحلیلگر اجتماعی حوزه آب در گفت‌وگو با «روزنامه تعادل» درباره اهمیت و اثر اجتماعی تحویل منظم حق‌آبه رود هیرمند بر مردم منطقه سیستان و بلوچستان بیان کرد: «گاهی اوقات ندادن حقابه ایران از رود هیرمند و گاهی بی‌نظمی در ارایه این حق‌آبه صدمات بسیار جبران‌ناپذیری به کشاورزهای پایین‌دست زده است. اگر فرض کنیم که بی‌نظمی در حیات تالابهای منطقه سیستان و بلوچستان تأثیری نداشته باشد، نمی‌توانیم کتمان کنیم که این بی‌نظمی‌ها در بخش کشاورزی خیلی اثرگذار هستند. بنابراین اگر مطابق با توافق‌نامه، حق ایران به صورت منظم تحویل داده شود، بر اوضاع اقتصادی مردم منطقه تأثیر مثبتی خواهد گذاشت.»
وی در پاسخ به اینکه آیا نظم در تحویل حقابه ایران از رود هیرمند می‌تواند تأمین ذخایر آب شرق کشور را تسهیل کند؟ گفت: «در حال حاضر دو پدیده به صورت همزمان عمل می‌کنند که کم‌آبی در شرق کشور را نتیجه می‌دهند. یکی پدیده جهانی ناشی از تغییرات اقلیمی است که روی رژیم‌های هیدرولوژیکی جهان و ایران اثر گذاشته است و با کاهش آورد آبی خود را نشان داده و موقعیت تالابهای آبی را به خطر انداخته است. دوم بهره‌برداری غیرمنصفانه، نادرست و ناکارآمد از منابع آبی است. طبیعتأ معضل دوم که همان بهره‌برداری نادرست و با بهره‌وری پایین از آب رودخانه هیرمند در بالادست آن است، بر دبی رود هیرمند و حجم آورد آبی آن به سمت ایران اثر گذاشته است. اگر حق‌آبه ایران به صورت منظم تحویل داده شود، برنامه‌ریزی برای نحوه بهینه استفاده از این آب می‌تواند صورت بگیرد.»
به گزارش «تعادل»، از سال 1383 که حکومت جدیدی در افغانستان بر سر کار آمد، ایران و افغانستان بر اساس آنچه در قرارداد سال 1351 هیرمند پیش‌بینی شده بود کمیته مشترک کمیساران آب هیرمند را تشکیل دادند و از آن زمان جلسات آن به صورت منظم تشکیل شده است. این کمیته وظیفه دارد که تفسیرهای دو طرف از مفاد قرارداد هیرمند را به یکدیگر نزدیک کند. نتایج جلسه آبان‌ماه امسال در راستای همین وظیفه حاصل شده است.
جلسه کمیته کمیساران آبی رود هیرمند یک نتیجه مهم دیگر نیز در بر داشت. تقی‌زاده خامسی، کمیسار عالی آب هیرمند اعلام کرد که در این اجلاس برای نخستین‌بار افزون بر موضوع حقابه هیرمند، مسائل گرد و غبار در منطقه سیستان نیز به تفصیل مورد بحث قرار گرفت و مقرر شد گزارشی از سوی جمهوری اسلامی ایران که دربرگیرنده شدت وقوع گرد و غبار و راهکارهای مهار آن است به طرف افغان ارایه شود.
معاهده ۱۳۵۱ آب رود هیرمند بین ایران و افغانستان تنها قراردادی است که افغانستان در آب‌های مرزی خود با همسایگانش دارد.
