خسارت مالی تغییر اقلیم

ریحانه جاویدی|

وقوع سیلاب‌های مخرب، تغییر نوع بارش‌ها، فرونشست زمین، افزایش دما و خشکسالی تنها بخشی از فهرست خسارت‌هایی است که بر اثر تغییر اقلیم به محیط‌زیست وارد می‌شود اما هر کدام از این معضلات به دنبال آنکه محیط‌زیست را نابود می‌کنند، آسیب اقتصادی سنگینی هم بر منابع طبیعی وارد کرده و بحران مالی را برای دولت‌ها ایجاد می‌کند تا جایی که واحد اطلاعات اکونومیست خسارت ناشی از تغییرات اقلیمی برای اقتصاد جهانی را تا سال ۲۰۵۰ حدود هشت تریلیون دلار برآورد کرد. اما این اعداد و ارقام زمانی که به خاورمیانه و ایران می‌رسد به دلیل کم‌توجهی به توسعه پایدار، وخیم‌تر می‌شود تا جایی که بر اساس گزارشی که چندی پیش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر کرد، با اتکا به داده‌های آماری بانک جهانی در سال ۲۰۰۲ میلادی بی‌توجهی به محیطزیست و تغییر اقلیم، سالانه حدود هشت میلیارد و ۴۳۰ میلیون دلار به اقتصاد ایران زیان وارد می‌کند و از سوی دیگر بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی گروه سلامت هوا و تغییرات اقلیمی وزارت بهداشت با استناد به آمار بانک جهانی، ‌هزینه‌ای که آلودگی هوا به سیستم بهداشت و درمان تنها در شهر تهران تحمیل می‌کند در سال به ۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار می‌رسد.

این در حالی است که اروپا با اقدامات پیشگیرانه توانسته است حدود 300 میلیارد یورو در هزینه‌های ناشی از خسارت محیط زیستی خود صرفه‌جویی کند. این وضعیت در حالی است که کارشناسان و فعالان محیط‌زیست معتقدند اگر قوانین محیط‌زیستی در ایران یکپارچه نشود و اهمیت توجه به توسعه با حفظ محیط‌زیست میان مردم و مسوولان جدی گرفته نشود، در آینده نه چندان دور تغییرات اقلیم خسارت‌های اقتصادی بسیاری به دولت تحمیل می‌کند که یکی از مهم‌ترین آنها از بین رفتن امنیت غذایی به دنبال از بین رفتن منابع آب و خاک است.

  آسیب‌های اقتصادی تغییرات اقلیم

تغییرات اقلیم حد و مرز سیاسی و جغرافیایی نمی‌شناسد و تغییری جهانی محسوب می‌شود که تمام کره زمین را درگیر خود کرده است، راهکار مقابله یا سازگاری با آن هم در تنها در اصلاح فعالیت‌های انسانی خلاصه می‌شود چرا که به گفته کارشناسان 95 درصد علت اصلی تغییر اقلیم فعالیت انسانی مانند افزایش استفاده از سوخت‌های فسیلی و افزایش گاز دی اکسید کربن و به دنبال آن گرمایش جهانی، بیابان‌زایی و توفان‌های گرد و غبار است. استاد دانشگاه آکسفورد و مشاور گرد و خاک برنامه محیط‌زیست سازمان ملل روز گذشته با تاکید بر اینکه خاورمیانه با تغییر اقلیم در معرض تهدید است، درباره این موضوع بیان کرد: خشکسالی‌های مکرر، موج‌های گرما و توفان‌های شدید، دمای بالاتر و حوادث آب‌وهوایی حدی از جمله تغییرات اقلیمی هستند که باعث بیابان شدن جنگل‌ها و ایجاد توفان‌های شدید گرد و غبار می‌شود که مشکلات بسیاری برای سلامتی انسان ایجاد می‌کند که فرآیند درمان این بیماری‌ها، هزینه بسیاری را به نظام سلامت کشورها وارد می‌کند. همچنین این تغییرات باعث بروز حوادث جاده‌ای و بسته شدن فرودگاه‌ها می‌شود و مشکلاتی را در حمل و نقل ایجاد می‌کندکه در واقع تمامی این موارد آسیب اقتصادی به زیرساخت‌های کشورها را به دنبال دارد و از سوی دیگر امنیت غذایی را به مخاطره می‌اندازد. پروفسور نیکولاس میدلتون، به ایلنا گفت: خاورمیانه هم با گرمایش زمین با مشکلات بسیاری در زمینه تغییر اقلیم و گرد و غبار مواجه است و این بخش از آسیا، ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهند شد.

اظهارات میدلتون درحالی است که فعالان محیط‌زیست ایران معتقدند بیشترین خسارت ناشی از تغییر اقلیم، در تولید محصولات کشوری مشهود است چرا که از بین رفتن منابع آب از یک سو و فرسایش خاک از سوی دیگر دو شرط لازم برای کشاورزی را از بین برده که در طولانی مدت می‌تواند امنیت غذایی را در کشور به مخاطره اندازد. علیرضا عزیزی، فعال محیط‌زیست و کارشناس هوا و تغییراقلیم درباره این موضوع به «تعادل» گفت: در 50 سال اخیر میانگین دمای کشور با شیبی حدود چهار دهم درجه سلسیوس بر دهه افزایش یافته است.

بررسی بارش در دوره نیم قرن اخیر نشان از کاهش آن با شیب حدود 11 میلیمتر بر دهه دارد و افزون بر این، تبخیر و تعرق ظرفیت (نیاز آبی بالقوه) با شیب 54 میلیمتر بر دهه افزایش یافته است، این آمار به وضوح نشان می‌دهد ایران تا چه اندازه از تغییرات اقلیمی تاثیرپذیرفته که به تبع آن تمامی ابعاد محیط‌زیست دستخوش تغییر شده‌اند اما در برنامه‌ریزی‌ها شاهد آن هستیم که به دنبال این تغییرات اقلیمی ما سیاست‌های خود را به روز نکردیم و این موضوع آسیب‌پذیری را افزایش می‌دهد.

او افزود: افزایش دما، کاهش بارش و افزایش فراوانی رخداد پدیده‌های مخرب جوی در کشور به ویژه در 2 دهه اخیر، از آن جمله تاثیرات منفی این رخداد هستند که بیش از هر بخش دیگری بر کشاورزی اثر مخرب داشتند تا جایی که شاهد آن هستیم در سال جاری به واسطه تغییرات جوی 85 درصد از محصول پسته، 30 هزار تن خرما و 10 هزار تن گردو تنها در استان کرمان کاملا از بین رفت، این آمار و ارقام نشان‌دهنده بخش کوچکی از خسارت اقتصادی ناشی از تغییرات اقلیم به کشور است که اگر ادامه این روند در سال‌های آینده را در نظر بگیریم خواهیم دانست توجه به تغییرات اقلیمی چقدر برای جلوگیری از آسیب‌های اقتصادی که به دنبال خود معضلات اجتماعی را هم دارد، مهم است. همه کشورها برنامه اقدام ملی و در سطح محلی با نگاه پژوهشی برنامه سازگاری برای مقابله با اثرات تغییرات اقلیم دارند و در کشور ایران هم باید این برنامه تدوین شود.

بنابراین قبول تغییر اقلیم نباید زمینه‌ای برای فرار از مسوولیت یا کم کاری برخی از سازمان‌ها و توجیهی برای منافع برخی اشخاص و شرکت‌ها ایجاد کند. خوشبینانه‌ترین پیش بینی‌های تغییر اقلیم هم افزایش دما و کاهش بارندگی را در 30 سال آینده نشان می‌دهد که ضروری است در سطح ملی اقدام‌های سریع، جامع نگر و دقیق برای مقابله کم بارشی و افزایش دما تعریف و عملیاتی شود.

  راه‌حل اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس برای حفظ محیط‌زیست

با وجود آنکه توسعه اقتصادی در سال‌های اخیر خسارت بسیاری را به محیط‌زیست وارد کرده است اما تاکنون برآوردهای دقیقی از خسارت‌های محیط‌زیستی انجام نشده و یکی از دلایلی که ابزارهای اقتصادی مقابله با تخریب محیط‌زیست مانند مالیات سبز تا این لحظه در ایران به سرانجام نرسیده است هم همین موضوع یعنی نداشتن فهرست از خسارت‌های محیط‌زیستی است. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی چندی پیش گزارشی پیرامون موضوع اقتصاد محیط‌زیست منتشر کرده. در بخشی از این گزارش، آمده است: « خسارتی که در حوزه آب به اقتصاد ایران وارد شده بیش از سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار در حوزه زمین و جنگل بیش از دو میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار و در حوزه هوا حدود یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار بوده که به دلیل بی‌توجهی به بخش محیط‌زیست میزان خسارت‌ها در سال‌های اخیر بسیار زیاد شده است.»

 این گزارش با استناد به اطلاعاتی که از سال ۲۰۱۳ در دست است برآورد کرده تنها خسارتی که از خشک شدن بخش بزرگی از تالاب‌های طشک و بختگان در استان فارس در آن سال به اقتصاد ایران وارد شده حدود نیم‌میلیارد دلار (۵۰۳ میلیون دلار) بوده است.

در ادامه این گزارش پژوهشگران در بخشی با عنوان «ابزار اقتصادی پیشنهادی جهت حفظ محیط زیست کشور» دو نوع ابزار مبتنی بر بازار، شامل سیستم تجارت انتشار و مالیات محیط زیستی را به عنوان راه‌حلی برای مقابله با فعالیت‌های مخرب محیط زیست پیشنهاد داده‌اند، در این بخش از گزارش درباره این دور روش حفاظتی آمده است: «در روش مالیات سبز، دولت قیمتی را مشخص کرده و اختیار با خود تولیدکنندگان آلودگی است تا میزان تولید آلودگی خود را تعیین کنند. قیمت‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که نه به جامعه و صنعت آسیب رسیده و نه به‌گونه‌ای باشد که نه‌تنها محیط زیست را حفظ نکند، بلکه باعث هزینه اقتصادی بیشتر شود. مالیات محیط زیستی تا جایی که امکان دارد باید به صورت مستقیم بر منبع مخرب محیط زیست وضع شود و نوع مالیات هم باید متناسب با خسارت به منطقه باشد. در سیستم تجارت انتشار هم که به عنوان دومین راه‌حل برای مقابله با آسیب‌های اقتصادی به محیط‌زیست مطرح می‌شود، دولت سقفی برای کل میزان انتشار در یک یا چند بخش از اقتصاد تعیین و تعدادی مجوز قابل تبادل صادر می‌کنند که مقدار آنها از سقف تعیین شده تجاوز نمی‌کند.

بر این اساس شرکت‌کنندگانی که ملزم به رعایت مقررات سیستم تجارت انتشار شده‌اند، برای هر واحد از انتشارکه مسوول آن هستند باید مجوزی ارایه دهند که ممکن است ابتدا این مجوزها را به صورت رایگان دریافت یا از دولت خریداری کنند.»

تغییرات اقلیم حد و مرز سیاسی و جغرافیایی نمی‌شناسد و تغییری جهانی محسوب می‌شود که تمام کره زمین را درگیر خود کرده است، راهکار مقابله یا سازگاری با آن هم در تنها در اصلاح فعالیت‌های انسانی خلاصه می‌شود چرا که به گفته کارشناسان 95 درصد علت اصلی تغییر اقلیم فعالیت انسانی مانند افزایش استفاده از سوخت‌های فسیلی و افزایش گاز دی‌اکسید کربن و به دنبال آن گرمایش جهانی است.