رویکرد جدید برای تنظیم بازار گوشت مرغ

تعادل| گروه صنعت |

تولید گوشت‌ مرغ در مقایسه با گوشت قرمز به دلایل مختلفی همچون «دوره پرورش کوتاه، بازده بالاتر تبدیل دان به گوشت و قیمت تمام شده پایین‌تر، فضای مورد نیاز تولید کمتر و ...» از توجیه اقتصادی بالاتری برخوردار است. ایران در سال 2017 با تولید 2/2 میلیون تن گوشت‌مرغ و سهم 1.8 درصد از کل تولید جهانی در رتبه 10 جهان قرار دارد. در این بازار سه کشور «امریکا، برزیل و چین» با سهم 15.6، 11.1 و 10.8 درصد تولید جهانی حایز رتبه‌های اول تولید هستند. آنچه در تولید گوشت‌مرغ حائز اهمیت است، دسترسی به نهاده‌های تولید (دان و جوجه یک‌روزه) است. کشورهای تولیدکننده برتر جهانی در زمینه تولید نهاده دان (ذرت و کنجاله سویا) نیز جزو تولیدکنندگان بزرگ و عمدتا صادرکننده این نهاده‌ها نیز هستند و به‌علاوه به سمت اصلاح نژاد مرغ «لاین» برای تولید جوجه یک‌روزه مطابق با شرایط آب و هوایی نیز حرکت کرده‌اند. این در حالی است که وابستگی تولید داخلی کشور به واردات نهاده دان بیش از 70 درصد است و همین امر ضمن انتقال نوسانات بازار جهانی این نهاده‌ها به بازار داخلی، پایداری تولید را نیز با مشکل مواجه می‌سازد. از طرف دیگر، کشور در تولید مرغ لاین علی‌رغم سابقه 50 ساله نتوانسته است به لحاظ کمی و کیفی نظر تولیدکنندگان گوشت‌مرغ را برای تولید جوجه‌های یک روزه با کارایی بالا جلب کند. علاوه بر مشکلات واردات دان، ضریب تبدیل دان به گوشت‌مرغ چالش دیگری است که در طرفه عرضه گوشت‌مرغ در کشور وجود دارد. در کشورهای مهم تولیدکننده این ضریب 1.6 است (هلند 1.58، انگلستان 1.67، دانمارک 1.55) در حالی که ضریب تبدیل دان به گوشت‌مرغ در ایران حداکثر 2 است که یکی از نتایج مهم آن افزایش هزینه تمام شده تولید است. علاوه بر مساله دان، یکی از چالش‌های مهم صنعت طیور در ایران بحث تامین جوجه یک روزه است.

     تحول در ساختار تولید گوشت مرغ

در پژوهشی که از سوی دکتر زورار پرمه، مشاور معاون پژوهش موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی صورت گرفته، شاید یکی از بحث‌های بسیار مهم در زمینه تولید گوشت‌ مرغ را بتوان به ساختار تولید آن ربط داد. در دنیا از دهه 1940 ساختارهای سنتی تولید جای خود را به ساختارهای ادغامی و قراردادی داده است. بنابراین امروزه در کشورهای بزرگ تولیدکننده ساختارهای سنتی به منظور کاهش ریسک تولید، افزایش تولید، افزایش رقابت‌پذیری و... جای خود را به ساختارهای جدیدی داده‌اند. در سیستم قراردادی، شرکت طرف قرارداد نهاده‌های تولید را برای تولیدکنندگان فراهم می‌کند و تولیدکنندگان نیز فضای تولید و نیروی‌کار را تامین خواهند کرد. خرید گوشت ‌مرغ نیز براساس قیمتی که در قرارداد ثبت شده خریداری شده و سایر فرآیندهای فرآوری و بازاریابی توسط این شرکت‌ها انجام می‌گیرد. بنابراین ریسک تولید کاملا به این شرکت‌های بزرگ منتقل می‌شود، اما در سیستم ادغامی کل فرآیند تامین، تولید و توزیع در اختیار یک شرکت قرار دارد. برای مثال در ترکیه که یکی از تولیدکنندگان بزرگ گوشت ‌مرغ است (حدود 2.1 میلیون تن) 91 درصد از تولید گوشت‌ مرغ، تخم‌مرغ نطفه‌دار و جوجه یک روز و 75 درصد از تولید تخم مرغ توسط تعداد اندکی (به ترتیب 29 و 45) بنگاه ادغامی صورت می‌گیرد.

براساس این پژوهش، کشور «آفریقای جنوبی» یکی دیگر از کشورهایی است که دو شرکت بزرگ RCL و Astral به عنوان پیشروها در بازار گوشت‌ مرغ این کشور عمل می‌کنند. این دو شرکت فرآیند کامل زنجیره تامین (مرغ لاین، مرغ مادر، جوجه یک روزه، دان)، تولید و فرآوری و توزیع را در اختیار دارند (سیستم یکپارچه تولید). برای مثال Astral سالانه بیش از 200 میلیون مرغ تولید می‌کند (حدود 500 هزارتن). بنابراین این شرکت‌ها دارای صرفه‌های بالای مقیاس بوده و توانسته‌اند تمام زنجیره تولید را پوشش دهند.

«برزیل» که دومین تولیدکننده و اولین صادرکننده بزرگ گوشت‌ مرغ در دنیا است نیز دارای چنین ساختارهایی است. در برزیل سیستم قراردادی بسیار پیشرفته است. در این کشور بیش از 180 هزار تولیدکننده گوشت ‌مرغ در جنوب کشور بیش از 63 درصد کل گوشت این کشور را تولید می‌کنند. این تولیدکنندگان محصول خود را به دو شرکت بزرگ BRF و JBS به صورت قراردادی عرضه می‌کنند؛ به عنوان نمونه این دو شرکت در سال 2014 بیش از 6/2 میلیارد مرغ را کشتار کرده اند (6.5 میلیون تن تولید). به علاوه 70 درصد صادرات گوشت‌مرغ و فرآورده‌های آن توسط این دو شرکت صورت می‌گیرد (2.5 میلیون تن). این دو شرکت علاوه بر تامین داخلی، صادرات مستقیم، در بازار کشورهای دیگر نیز حضور دارند. برای مثال شرکت BRF هفت کارخانه فرآوری را در آرژانتین ایجاد کرده است. همچنین برای حضور در بازار خاورمیانه در سال 2014 کارخانه فرآوری صنعت غذا را در ابوظبی راه‌اندازی کرده است. در اروپا نیز مالکیت شرکت فرآوری طیور Plusfood در انگلستان و هلند را به دست آورده است. یا شرکت JBS از طریق شرکت Moypark (بزرگ‌ترین فرآوری‌کننده طیور در اروپا که کارخانه فرآوری در کشورهای انگلستان، فرانسه و هلند دارد) در بازار اروپا حضور پررنگی دارد. این شرکت یکی از پیشروان بازار مرغ در امریکا نیز به شمار می‌رود.  اینچنین ادغام‌ها در بازار گوشت ‌مرغ امریکا بسیار گسترده است و به دهه 1930 برمی‌گردد. در این کشور تعداد مزارع از 1.6 میلیون (با فروش 581 میلیون مرغ) در دهه 1950 به 27 هزار مزرعه، فروش 9/8 میلیارد مرغ و ظرفیت متوسط هر مرغداری 329 هزار مرغ رسیده است. در این کشور دو شرکت بزرگ تاسیون و پلیگرم به ترتیب سالانه 3.5 و 3.3 میلیون تن گوشت‌مرغ تولید می‌کنند و تولید 10 شرکت بزرگ حدود 13 میلیون تن است (کل تولید این کشور حدود 18 میلیون تن است).

بررسی مطالعات انجام شده در این مورد نشان می‌دهد، که کارایی فنی سیستم تولید قراردادی بسیار بالاتر از سیستم سنتی است (راندمان 95 درصدی/ در قیاس با راندمان 79 درصدی). به علاوه سودآوری در سیستم قراردادی بالاتر از سیستم معمولی است. نکته حائز اهمیت این است که در بسیاری از قراردادهای منعقده بین تولیدکننده مرغ و ادغامگر، مساله بهره‌وری و افزایش کیفی مرغ نیز مورد توجه قرار گرفته است؛ به‌نحوی‌که تولیدکنندگانی که دارای کیفیت بالاتری هستند از قیمت بالاتری در خرید نیز برخوردار خواهند بود. همچنین تولیدکنندگان فاقد قرارداد با ریسک‌های بیشتری مواجه می‌شوند.

     نکات کلیدی

 بررسی‌ها همچنین نشان می‌دهد، که امروزه صنعت مرغداری از حالت سنتی خارج شده و به صنعتی بسیار پیشرفته در جهان تبدیل شده است. این امر نیز مدیون تحولاتی است که در ساختار تولید این محصول صورت گرفته است. مادامی که ساختار تولید در ایران بر مبنای قراردادی یا ادغامی نباشد، بازار این محصول هیچگاه به سامان نخواهد بود و نوسانات قیمت در این بازار هم رفاه تولیدکننده و هم رفاه مصرف‌کننده را تحت تاثیر قرار می‌دهد و هم دولت را در سیاستگذاری منسجم و یکپارچه با مشکل مواجه می‌کنند. با شکل‌گیری ساختار قراردادی نتایج زیر حاصل می‌گردد: «1- با تامین دو منبع مهم نوسانات قیمت مرغ (دان و جوجه یک روزه) توسط ادغامگر، ضمن انتقال ریسک تولید از تولیدکننده گوشت ‌مرغ به ادغامگر، سرمایه در گردش آنها را نیز کاهش خواهد داد. به علاوه به دلیل قیمت خرید از پیش تعیین شده مطابق قرارداد، تولیدکننده همواره سود متعادلی را در هر دوره از تولید کسب خواهد کرد. 2- ادغامگر به منظور کاهش هزینه‌های تولید و افزایش کارایی فنی، بهترین نهاده‌ها و مشاوره‌ها را در اختیار تولیدکننده قرار می‌دهد. 3- به جای حداکثر‌سازی سود در هر حلقه از اکوسیستم تولید، ادغامگر به دنبال حداکثر‌سازی سود در انتهای زنجیره است. 4- دولت به جای تمرکز بر سیاستگذاری بر تولیدکنندگان خرد، بر چند ادغامگر کلان تمرکز خواهد کرد. از این طریق نوسانات در بازار کاهش خواهد یافت. 5- صرفه‌های مقیاس در صنعت به‌شدت افزایش خواهد یافت و به‌طور قطع تولید داخلی و در نتیجه صادرات افزایش می‌یابد. به علاوه صنعت فرآوری در این بخش همانند کشورهای پیشرو به تدریج شکل خواهد گرفت. در بخش تولید گوشت طیور در کشور می‌تواند کشتارگاه‌ها یا تولیدکنندگان دان را به عنوان ادغامگر پیشنهاد کرد.»