مرثیه‌ای برای خاک
ریحانه جاویدی|
«فرسایش خاک را متوقف کنید تا آینده‌مان را حفظ کنیم» شعار امسال فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد) به مناسب روز جهانی خاک است. شاید به‌نظر شعاری ساده باشد اما در عمق آن زنگ خطری برای از بین رفتن زمین نهفته است. در شرایطی که جنگ در قسمت‌های وسیعی از خاورمیانه هر روز شعله‌ور می‌شود، دغدغه‌ها و درگیری‌های سیاسی بیشتر از همیشه اروپا را درنوردیده، امریکا با فرمان ترامپ از بزرگ‌ترین تعهد اقلیمی دنیا خارج می‌شود.توجه به محیط‌زیست و حفظ آن شاید نگرانی هیچ گروهی جز معدودی از فعالان محیط‌زیست، درصد کمی از نوجوانان و اقلیت مردم دنیا باشد، آنچه مسلم است محیط‌زیست در برنامه‌های دولتمردان در هیچ نقطه از دنیا اولویت نبوده و نیست اما کمتر کسی به این موضوع توجه دارد که به موازات تمام دغدغه‌های سیاسی و اقتصادی، امنیتی و اجتماعی، محیط‌زیست و در راس آن خاک ذره ذره فرسوده شده و از بین می‌رود. خاکی که برای تشکیل یک سانتی‌مترش زمانی نزدیک به 700 تا 1000 سال لازم است، به آسانی از بین می‌رود، بدون آنکه کسی متوجه باشد این کره زمین است که ذره ذره نابود می‌شود. این وضعیت در حالی بوده که نابودی خاک در ایران شرایط وخیمی دارد. از یک سو فرسایش آبی ناشی از کشاورزی غیراصولی خاک را شسته و حاصلخیزی آن را از بین می‌برد و از سوی دیگر تخلیه منابع آب زیرزمینی، گره فرونشست خاک را کور می‌کند. فرسایش خاک به هر دلیلی که باشد، در نهایت منجر به نابودی محیط‌زیست شده که به دنبال خود زیان اقتصادی بسیاری به دولت‌ها تحمیل می‌کند، چرا که فرسایش خاک باعث از بین رفتن امنیت غذایی و افزایش واردات منابع غذایی شده و فرونشست خاک هم سبب آسیب جدی به زیرساخت‌های عمرانی کشور نظیر خطوط حمل و نقل، تاسیسات آب، برق و گاز شده و در صورت ادامه این روند تخریبی، شهرها را نابود کرده و به درون خود می‌کشد. با این حال اگرچه سال‌ها از روشن شدن چراغ قرمز نابودی خاک در ایران می‌گذرد، خرداد امسال لایحه حفاظت از خاک تصویب و از سوی دولت ابلاغ شد که اگرچه اتفاق مثبتی بود اما معلوم نیست تاکنون در زمینه اجرا چه سرنوشتی داشته است.
فرونشست خاک یک معضل 40 ساله
ایران در فهرست کشورهای دارای بیشترین حد فرونشست خاک قرار دارد چرا که بر اساس استانداردهای بین‌المللی، فرو نشست سالانه 4 میلیمتر از زمین بحرانی تلقی می‌شود اما در ایران، در دشت فسا و جهرم، فرونشست زمین به 54 سانتی‌متر یعنی حدود 140 برابر حد بحران رسیده، مناطق جنوبی پایتخت سالانه 15 تا ۳۵ سانتی‌متر فرونشست دارند و از میان 609 دشت کشور، اکنون 405 دشت در وضعیت بحرانی بوده که 135 دشت شرایط حادتری داشته و به عنوان دشت ممنوعه شناخته می‌شوند. با این حال همچنان برداشت از آب‌های زیرزمینی که اصلی‌ترین عامل بروز فرونشست به شمار می‌رود در مناطق اطراف دشت‌های بحرانی ادامه داشته و با گذشت بیش از 40سال از نخستین هشدارهای کارشناسان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری، هنوز هم خبری از اجرای یک طرح بازدارنده در سطح کشوری برای مقابله با برداشت‌های غیرمجاز آب وجود ندارد. رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناختی، محیط‌زیستی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی کشور درباره این موضوع به «تعادل» گفت: فرونشست رابطه مستقیم با بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی دارد. اگرچه در بسیاری از دشت‌های کشور بحران فرونشست خاک را داریم اما وضعیت تهران به دلیل وجود دو مولفه پیچیده‌تر از سایر مناطق است. از سویی در مناطق پایین‌دست برداشت آب داریم و از سوی دیگر در مناطق بالادست که محل ورودی آب به آبخوان‌هاست آنقدر ساخت و ساز صورت گرفته و شهر گسترش یافته که عملا محلی برای ورود آب نداریم.
او افزود: در بحث زیرساخت‌ها هم قطعا فرونشست زمین تاسیسات خطی مانند لوله‌های گاز، سازه‌های ریلی و جاده‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. اکنون 10 تا 12 درصد زیرساخت‌های تهران تحت تاثیر فرونشست هستند اگرچه به صورت مستقیم تاکنون گزارشی مبنی بر تخریب مترو یا ریل قطار به دلیل فرونشست ثبت نشده اما به صورت غیرمستقیم تمام سازه‌ها تحت تاثیر هستند به‌طوری که جابه‌جایی پایه پل‌های قطار دیده شده و چند مورد هم فروچاله در مناطق مسکونی رخ داده است.
تاکنون برای بسیاری از مخاطره‌های طبیعی از جمله سیل و زلزله اطلس تدوین شده و اکنون اطلس فرونشست هم در حال تدوین است با این حال در حوزه اجرا کمتر شاهد استناد به این اطلس‌ها هستیم. شهبازی درباره این موضوع گفت: بزرگ‌ترین مشکل ما در زمینه مخاطرات طبیعی، نبود آینده‌نگری است اول باید مخاطره رخ دهد، آسیب خود را وارد کند تا به فکر حل آن بیفتیم. از طرف دیگر مدیریت بحران در ایران دست یک نهاد واحد نیست در حالی که مساله‌ای مثل فرونشست نیاز دارد که یک سازمان مسوول همه را با هم هماهنگ کند. اما متاسفانه بحرانی بودن این پدیده هنوز نه از سوی مردم درک شده نه از سوی مسوولان چرا که آثار و شواهد آن مانند سیل و زلزله نمایان نیست. مردم به درستی نمی‌دانند داخل زمین چه اتفاقی در حال رخ دادن است و در نهایت زمانی پی به بحران می‌برند که زمان طلایی از دست رفته است.
شهبازی بیان کرد: ما همیشه از این ناحیه ضربه خوردیم که در علم همیشه خوب هستیم اما در اجرا و سیاست‌گذاری ضعیف بودیم. در همان سال 95 تازه بعد از این همه سال که از انتشار گزارش‌های علمی می‌گذشت وزارت نیرو طرح تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی را تدوین کرد. یعنی 20 سال بعد از شروع کارهای علمی و 40 سال بعد از نخستین نشانه‌های فرونشست در رفسنجان، یعنی در وزارتخانه‌ای که بیشترین مصرف آب را دارد با این مقدار زمان تاخیر به فکر افتادند و تازه یک طرح تدوین شده که برای اجرا و پوشش سراسری در تمام کشور نیاز به حداقل 10تا 15 سال زمان دارد که باید گفت آن زمان تمام آبخوان‌ها فشرده شده و از بین رفته است.
خاک حاصلخیز را از دست می‌دهیم
125میلیون هکتار از اراضی کشور تحت فرسایش آبی قرار دارد و پیش‌بینی مسوولان وزارت جهادکشاورزی حکایت از آن دارد که اگر فرسایش خاک با همین روند در کشور ادامه یابد، امنیت غذایی کشور تهدید می‌شود. هوشنگ جزی، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان جنگل‌ها روز گذشته در حاشیه مراسم روز جهانی خاک درباره این موضوع گفت: در حال حاضر در کشور سالانه حدود ۱۰ تن در هکتار فرسایش خاک داریم که معادل ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسوب است که تنها در سدهای کشور ته نشین می‌شود. در حوزه سدها ما برنامه ویژه‌ای داریم که بتوانیم باعث کاهش رسوب در آنها شویم. او افزود: اقدامات آبخیزداری باعث شده سالانه حدود ۹ تن در هکتار از فرسایش خاک جلوگیری شود. با این حال عدم انسجام سازمانی و بین بخشی چالش مهم آبخیزداری در تصمیم‌گیری‌های کلان است و در نظام برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی بیشتر رقابت برای گرفتن بودجه بین بخشی است.
اظهارات جزی در حالی است که نماینده سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد در ایران معتقد است بر اساس آخرین گزارش منتشر شده از سوی فائو تخمین زده می‌شود که فرسایش خاک هر ساله موجب کاهش ۴ درصدی عملکرد محصولات کشاورزی می‌شود. گرولد بودکر درباره این موضوع بیان کرد: فرسایش خاک موجب حذف سطح حاصلخیز خاک وکاهش فضای مناسب برای ریشه‌زایی گیاهان در خاک می‌شود و توالی و سیری که تاثیرات منفی بر رشد و عملکرد محصولات کشاورزی دارد. در این گزارش تاکید شده که فرسایش خاک همچنین موجب آلودگی آبراه‌ها، انتشار کربن ذخیره شده در خاک و در جو زمین می‌شود.
نکات مهم از لایحه حفاظت از خاک
نبود قانونی جامع و فراگیر در سال‌های گذشته در خصوص حفاظت از خاک، مدیریت غیر علمی و سوءرفتار با خاک را به همراه داشت به همین دلیل به منظور حفظ و پایداری خاک به صورت کمی و کیفی، کاربری صحیح و بهره‌برداری بهینه از خاک و جلوگیری از تخریب و آلودگی آن و احیا، اصلاح و بهسازی خاک‌های تخریب و آلوده شده، لایحه «حفاظت از خاک» به پیشنهاد مشترک سازمان حفاظت از محیط زیست و وزارت جهادکشاورزی در دستور کار دولت قرار گرفت.این لایحه در نهایت پس از تصویب در مجلس شورای اسلامی و تأیید از سوی شورای نگهبان در تاریخ ۲۲خرداد ۱۳۹۸ از سوی رییس‌جمهور با عنوان «قانون حفاظت از خاک» برای اجرا به دستگاه‌های اجرایی مربوط ابلاغ شد. اگرچه این نخستین قانون منسجم برای حفاظت از خاک است اما در بخش‌هایی از قانون توسعه پنجم توسعه، محدودیت‌ها و نظام‌هایی در رابطه با صادرات خاک وجود داشت که اکنون دیگر به قانون دایمی و منسجم تبدیل شده است یعنی آن موقع نیز خروج و صادرات خاک‌های زراعی ممنوع شده بود.
در قانون حفاظت از خاک، وظیفه هر دستگاه در این زمینه مشخص شده و متولی حوزه فرسایش خاک، جهاد کشاورزی است که باید به صورت جدی بودجه‌های منسجم و کاملی برای بحث جلوگیری از فرسایش خاک و طرح‌های آبخیزداری دریافت کند.
یکی دیگر از موارد مثبتی که قانون حفاظت از خاک برای محیط زیست داشته این است که جرایم مربوط به تخلفات خاک به صندوق ملی محیط زیست وارد می‌شود تا صرف برطرف کردن مشکل در آن زمینه شود، پیش از این جرایم زیست محیطی به صندوق شهرداری و وزارت کشور واریز می‌شد که در جاهای دیگری هزینه می‌شد، اما با توجه به این قانون جرایم محیط زیستی در خصوص خاک به صندوق ملی محیط زیست واریز می‌شود تا صرف برطرف شدن مشکلات محیط‌زیستی شود.
مهم‌ترین فرصت موجود قانون حفاظت از خاک است که مطابق آن باید شناسایی خاک‌های آلوده، واحدهای آلاینده، مواد آلاینده خاک، اشخاص آلوده‌کننده و اعلام وقوع وضعیت اضطراری صورت گیرد سپس مدیریت زیست محیطی خاک از طریق نظارت بر منابع آلاینده خاک شناسایی شده و برخورد مناسب کارشناسی، فنی، حقوقی و قضایی با آلوده‌کنندگان انجام می‌شود که این مهم نیاز به سنجش سالانه و برنامه کاهش منابع آلاینده از طریق مدیریت زیست محیطی خاک دارد.
مطابق مواد ۱۱ و ۱۵ قانون حفاظت از خاک، سازمان حفاظت محیط زیست مکلف به پایش خاک‌های آلوده، شناسایی مواد آلاینده خاک، اشخاص آلوده‌کننده و اعلام وقوع وضعیت اضطراری واحد آلاینده خاک است.
