پیامدهای بحران امنیتی و مهاجرت در خاورمیانه

احسان جعفری‌فر| کارشناس روابط بین‌الملل|

شهروندان سوریه، افغانستان، سودان جنوبی، میانمار و سومالی روی‌هم دوسوم جمعیت پناهندگان جهان را تشکیل می‌دهند. به گزارش سازمان دیده‌بان حقوق بشر وضعیت امنیتی و حقوق بشر در عراق و سوریه در سال 2014 به علت افزایش جنگ‌های فرقه‌ای، به‌شدت کاهش یافت . با ظهور داعش که نام گروهی از اسلام‌گرایان سنی مذهب (وهابی) با رهبری ابوبکر البغدادی که خود را خلیفه مسلمانان جهان اعلام کرد و داعیه رهبر مذهبی همه مسلمانان را دارد ناامنی‌های خاورمیانه افزایش یافت.

این گروه که ابتدا در سوریه تشکیل و به عراق کشیده شد، خواستار حکومت بر کل منطقه عراق و شام (شامل اردن، فلسطین اشغالی، لبنان، قبرس و بخشی از جنوب ترکیه) است؛ بنابراین، بخش‌هایی از عراق و سوریه را در کنترل خود دارد و برآورد شده است که حدود پنج هزار نفر در سوریه و سی هزار نفر در عراق عضو دارد.

گروه افراطی داعش بخش‌هایی از عراق (و سوریه) را فتح کرد و با وقوع حمله‌های انتحاری، انفجار خودروها و قتل‌های هدفمند، بیش از 12 هزار نفر کشته و بیش از 22000 نفر در سال 2014 زخمی شدند. تعداد آواره در داخل عراق از ژانویه 2014 بیش از 2 میلیون نفر رسید. در سال 2011 جنگ داخلی سوریه آغاز شد و تا 2014 در حدود 76 هزار نفر کشته داشت، همچنین در پایان سال 2014، 7.6 میلیون نفر آواره شده‌اند و تقریبا تا امروز 3.8 میلیون به کشورهای دیگر پناهنده شده‌اند درحالی که بیش از 1.5 میلیون نفر از آنها در سال 2014 فقط ثبت‌نام‌ کرده بودند. همان‌گونه که در تعریف مهاجرت در کتاب لغت‌نامه جمعیت‌شناسی سازمان ملل آمده است آن شکلی از تحرک جغرافیایی یا ترک مکانی است که بین دو واحد جغرافیایی صورت می‌گیرد. این تحرک جغرافیایی تغییر اقامتگاه از مبدأ یا محل حرکت به مقصد یا محل ورود است. بحران سوریه منجر به ایجاد سیل آوارگان و مهاجرت به کشورهای اطراف سوریه و اروپا شد. این مهاجرت از مهم‌ترین تأثیرات تروریسم است که منجر به افزایش آوارگان و مهاجرت اجباری مردم به سوی کشورها و نقاط امن شد که واکنش‌هایی در کشورهای مقصد ایجاد کرد.

کارت بازی کشورهای مقصد: ازجمله مهاجرت تبدیل به کارت بازی ترکیه در قبال اروپا شد. به‌طوری‌که امروزه یکی از ابزارهای فشار ترکیه روانه کردن مهاجران به سوی اروپا است. همچنین عملیات انجام‌شده در خاک سوریه نیز با مهاجران پیوند خورده است.

امنیتی شدن مهاجرت: با شدت گرفتن بحران پناه‌جویی در سال 2015 و آغاز انتقال آوارگان به کشورهای اروپایی، مساله پناه‌جویی به عنوان یک موضوع جدی موردبحث قرار گرفت. دفتر کمیسیون عالی پناهندگی سازمان ملی اذعان دارد که مهاجرت و پناهندگی در اتحادیه اروپا امنیتی شده است. این سازمان دریکی از تحقیقاتش به نام «دول و پناهندگان جهان»‌ ادعا کرده است که نگرانی‌های امنیتی جدید برای دولت‌ها به‌ویژه از زمان حادثه ١١ سپتامبر 2001 به امنیتی شدن موضوع پناهندگی منجر شده است. بعد از بمب‌گذاری مادرید که برای اولین‌بار در اروپا صورت گرفت، اعضای اتحادیه اروپا بارها گرد هم جمع شدند تا تمهیداتی برای مقابله با آن بیندیشند.

استقبال از نیروی ارزان در کشورهای مقصد: یکی از مشکلات بزرگ مهاجران این است که مقصد پناه‌جویان به سمت کشورهای اروپایی بود که باثبات و دارای وضعیت اقتصادی بهتر بودند، این کشورها برای استفاده از مهاجران برای توسعه اقتصاد خود آنها را پذیرفتند. طبق آمار کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل سال ۲۰۱۴، آلمان ازنظر شمار پناه‌جو در دنیا اول بوده است و حدود ۱۷۳۱۰۰ نفر از این کشور درخواست پناهندگی کرده‌اند.

سیاست‌های ضد مهاجرتی: با افزایش حساسیت‌ها سیاست‌های ضد مهاجرتی نیز به شکل‌های گوناگون انجام‌شده است؛ به دنبال تصویب قوانین مختلف در جهت مبارزه با تروریسم، سخت‌گیری نیروهای امنیتی در خصوص مسلمانان افزایش‌یافته است؛ در برخورد نیروهای امنیتی برای جست‌وجوی افراد مظنون به اعمال تروریستی، اغلب مسلمانان مورد اتهام قرارمی گیرند و این موجب دستگیری‌های گسترده در میان مسلمانان می‌شود؛ درحالی که اغلب پس از بازپرسی، مشخص می‌شود که بیشتر افراد دستگیرشده، بی‌گناه بوده و به‌اشتباه در مظان اتهام قرارگرفته‌اند؛ علاوه بر تعداد دستگیری‌ها، مدت‌زمان دستگیری افراد نیز افزایش داشته است. مدت بازداشت بدون مدرک از 14 روزبه 28 روز افزایش‌یافته و این موجب اختلال در زندگی روزمره شهروندان مسلمان شده است. در کشورهایی چون فرانسه، سیاست‌های دولت فرانسه، مسلمانان از مراکز شهری دورنگه داشته شدند. ازاین‌رو، اطلاق شهروندان درجه‌دو به اقلیت‌های قومی در فرانسه دور از واقعیت نیست.

توجه به تهدیدات مهاجرت: نخستین تهدید مهاجرت ناظر بر تغییرات جمعیت شناختی است، تهدیدات نوع دوم به فشارهای ناشی از رقابت گروه‌های هویتی در سطح ملی و تهدید نوع سوم نیز به رقابت‌های برآمده از فرآیندهای هم‌گرایی اشاره دارد. از همین رو، سرازیر شدن مهاجران به کشورهای مهاجرپذیر اروپا می‌تواند منجر به بروز مشکلات و ناهمگونی هویتی و فرهنگی از یک‌سو و بروز مشکلات اجتماعی و اقتصادی از سوی دیگر در کشورهای مهاجرپذیر شده است.

قدرت‌یابی احزاب راست: در بین احزاب کشورهای اتحادیه اروپا، بحران پناهندگان با اختلافات ایدئولوژیک عمیق، درباره اقلیت وجود دارد… ظهور احزاب راست افراطی در برخی از کشورهای اروپایی، تأثیر اساسی بر موضوع مهاجرت و فرآیند محدودسازی آن داشت. درواقع این احزاب با تبلیغ گسترده برای محدود کردن مهاجران، نظر رأی‌دهندگان را به خود جلب کردند و وارد عرصه قدرت رسمی شدند. نگرانی از این مساله سبب شده است تا احزاب راست افراطی در کشورهای مختلف خواهان بسته شدن مرزها و عدم سهولت تردد بین مرزی باشند در همین راستا پروفسور پیتر ایگنازی در بررسی علل موفقیت جبهه ملی فرانسه مساله مهاجرت را دلیل اصلی این پیروزی می‌داند. این حزب با مخالفت شدید باسیاست‌های دولت، ضعف امنیت را در مهاجرپذیری فرانسه قلمداد کرد و بابیان اینکه هر مهاجر می‌تواند در خاک فرانسه یک عامل مخرب با تبعات امنیتی، اقتصادی، فرهنگی و… محسوب گردد سعی کرد تا از طریق انتقادها این وعده را به هواداران خود بدهد که اخراج مهاجران و مسلمانان را در برنامه‌های خود خواهد داشت.

به‌طورکلی با بحران امنیتی خاورمیانه سیل پناهندگان و آوارگان ایجاد شد و به یکی از مهم‌ترین مسائل بین‌الملل تبدیل شد. از همین رو، باید گفت که تبعات ناامنی در یک منطقه می‌تواند پیامدهای ملی، منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای به خود بگیرد که مصداق بارز آن زنجیره بحران امنیتی سوریه است که بحران مهاجرتی را رقم زد و به دنبال آن بحران سیاسی اروپا باقدرت یابی راست افراطی همراه شد و درنهایت مطرح‌شدن دیگر بحران‌ها چون هویت، اقتصاد و… با مساله مهاجرت است.

مرکز بین‌المللی مطالعات صلح