توجیه‌ناپذیری شیرینسازی آب برای کشاورزی
گروه انرژی|
اقلیم ایران به گونه‌ای است که تقریبا هرچه از شمال غربی به جنوب شرقی حرکت کنیم، شاهد بارش‌های کمتر و درجه حرارت هوای بیشتری خواهیم بود. به واسطه پدیده تغییرات اقلیمی، مرزهای شرقی ایران که همیشه با خشکسالی‌ها دست و پنجه نرم می‌کرده امروز وضعیت بغرنج‌تری را تجربه می‌کند. مشکلات آبی زمانی حادتر شدند که کشور افغانستان اتخاذ سیاست‌های آبی خاصی را در دستور کار خود قرار داد و تلاش کرد از آب به عنوان اهرم فشاری در قبال همسایه‌های خود استفاده کند. تجمع سال‌ها بی‌تعهدی این کشور به قرارداد آبی سال 1351 رود هیرمند و اجتناب از اعطای حقابه ایران بر اساس توافق‌های موجود در قرارداد، باعث شد که فکر شیرینسازی و انتقال آب دریای عمال به استان‌های در مجاورت افغانستان قوت بگیرد. طی روزهای گذشته این ایده یک گام به مرحله عملیاتی نزدیک‌تر شد، هرچند هنوز هم ابهامات زیادی پیش روی پروژه انتقال آب از دریای عمان به سه استان شرقی کشور در بعد اجرا قرار دارد. یکی از این ابهامات مربوط به تامین هزینه‌های اجرای چنین طرح‌هایی می‌شود که به گفته مسوولان وزارت نیرو، قرار نیست دولت آن را تقبل کند. حسین بشارتی، رییس سابق موسسه تحقیقات آب و خاک در گفت‌وگو با «تعادل» گفت که شرکت‌های بزرگی در ایران وجود دارند که با در اختیار داشتن سرمایه‌های کلان می‌توانند هزینه‌های اجرای طرح‌های انتقال آب را بر عهده بگیرند، اما همچنان سوال اصلی پابرجاست که آیا آب شیرینسازی شده و انتقال یافته از نظر قیمت تمام شده خریداری خواهد داشت؟ به نظر بشارتی، تنها صنایع آب‌بر هستند که می‌توانند چنین آب گرانی را بخرند و کشاورزان از آن استقبال نخواهند کرد.
روزهای اخیر باز هم موضوع شیرینسازی و انتقال آب سر زبان‌ها افتاد، اما این‌بار نه از دریای خزر، بلکه از دریای عمان و به مقصد سه استان شرقی کشور. قاسم تقی‌زاده خامسی دیروز به ایسنا گفت که روز دوشنبه جلسه‌ای در خصوص انتقال آب در دریای عمان به استان‌های شرقی برگزار شد که هدف آن جلب نظر صاحبان صنایع بود. به گفته او وزارت نیرو و دولت هیچ منبع اعتباری برای انتقال آب به این استان‌ها در نظر نگرفته است و قرار است تامین اعتبار آن را خود بخش صنعت تقبل کند. اما جا دارد که این سوال پرسیده شود که آیا بخش خصوصی صنعت توان مالی تقبل طرح‌های پرهزینه و کلان شیرینسازی و انتقال آب را دارد؟
بر اساس آنچه تاکنون اعلام شده، هزینه طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان چیزی در حدود 15 هزار میلیارد تومان است. این طرح سالانه 200 میلیون مترمکعب آب شیرین را 650 کیلومتر انتقال داده و به صنایع و مصارف شرب استان سمنان می‌رساند و پیش‌بینی می‌شود که هر مترمکعب آب آن حدود 5 هزار و 500 تومان برای خریدار تمام شود.
این در حالی است که آب تصفیه شده بهداشتی با بهای 600 تومان به ازای هر متر مکعب به دست شهروندان تهرانی (به عنوان نمونه) می‌رسد.
بر اساس آنچه در برخی خبرگزاری‌ها آمده، طرح انتقال آب دریای عمان به سه استان شرقی کشور قرار است 400 میلیون مترمکعب در سال آب شیرین تولید کند و مسافت انتقال آن نیز دست‌کم 1000 کیلومتر است. بنابراین با توجه به آنکه کوهستانی نبودن مسیر انتقال (برخلاف طرح انتقال آب خزر) از هزینه‌های انتقال می‌کاهد، اگر حجم طرح را چه از نظر ابعاد شیرینسازی و چه از لحاظ مسافت انتقال 2 برابر طرح انتقال آب دریای خزر در نظر بگیریم، می‌توان برآورد کرد که هزینه این طرح دست کم بیش از 15 هزار میلیارد تومان است.
در این زمینه حسین بشارتی، رییس سابق موسسه تحقیقات آب و خاک در پاسخ به این پرسش «تعادل» که آیا صنعت در ایران توان تقبل هزینه‌های شیرینسازی و انتقال آب را دارد؟ گفت: «شرکت‌های بزرگی در ایران وجود دارند که توان مالی اجرای طرح‌های چند هزار میلیارد تومانی انتقال آب را دارند و بنابراین در قسمت تامین مالی و اجرای طرح احتمالا مشکلی وجود ندارد». اما او در خصوص آنکه چنین طرح‌هایی برای چه مصرف‌کنندگان آبی می‌تواند به صرفه باشد؟ اظهار کرد که «از نظر هزینه تمام شده واحد حجم آب، توجیه اقتصادی برای شرب و کشاورزی وجود ندارد و فقط بخش صنعت است که می‌تواند خریدار آب شیرین‌شده در ایران باشد».
بشارتی این‌گونه توضیح داد که «هر هکتار گندم 5 هزار مترمکعب آب مصرف می‌کند و بعید می‌دانم با توجه به مصرف بالای آب در حوزه کشاورزی، آب تولید شده از طرح‌های شیرینسازی مورد استقبال بخش کشاورزی قرار بگیرد. اما با توجه به آنکه مصرف آب بخش صنعت بین 4 الی 5 درصد از کل آب مصرفی کشور است و به نسبت بخش کشاورزی حجم بسیار کمی آب مصرف می‌کند، خریداری کردن آب شیرین‌شده احتمالا برای این بخش توجیه اقتصادی دارد.» به گفته بشارتی، پیش از اجرای چنین طرح‌هایی باید توجیه اقتصادی آنها نوشته و تدوین شود و از طرف کارشناسان مورد ارزیابی قرار بگیرد و سپس وارد مرحله عملیاتی شود.
طرح شیرینسازی و انتقال آب خلیج فارس به فلات مرکزی ایران را می‌توان به عنوان شاهدی برای توجیه‌پذیری چنین طرح‌هایی برای صنایع آورد. این طرح که از سوی سه شرکت معدنی-صنعتی در کرمان و یزد در حال اجراست، قرار است در سال آینده به مرحله بهره‌برداری برسد و 650 میلیون مترمکعب آب شیرین شده را 960 کیلومتر به داخل فلات ایران انتقال دهد. هزینه اجرای آن نیز 11 هزار میلیارد تومان است.
تسخیر ایران با لوله‌های انتقال آب؟
روز گذشته تسنیم گزارش داد که افضلی، رییس مجمع نمایندگان خراسان جنوبی و نماینده مردم شهرستان‌های نهبندان و سربیشه در مجلس شورای اسلامی گفته است: «تا سال 1420 مقرر شده از محل این طرح به 17 استان کشور آبرسانی انجام شود که جمعیت 48 میلیونی را پوشش خواهد داد و 79 درصد مساحت کشور زیر پوشش این طرح خواهد رفت.» با وجود آنکه حسین بشارتی، رییس سابق موسسه تحقیقات آب و خاک معتقد است که در داخل کشور به لحاظ تکنیکی و اقتصادی می‌شود چنین حجمی از طرح‌ها را اجرا کرد، اما به «تعادل» گفت: «چنین حجمی از شیرینسازی و انتقال آب بسیار کلان است و قطعا سرمایه‌گذاری بزرگی را هم می‌طلبد. توجیه‌پذیری طرح‌ها از لحاظ هزینه تمام شده آب هم باید مورد توجه قرار بگیرد.»
لازم به ذکر است که طرح انتقال آب دریای عمان به استان‌های شرقی کشور از لحاظ محیط زیستی با مانعی روبرو نیست. اردیبهشت سال 97، پروین فرشچی، معاون سابق محیط زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست که برخی برکناری او در اسفندماه پارسال را به دلیل مخالفت با طرح انتقال آب دریای خزر به استان سمنان قلمداد کردند به خبرگزاری ایسنا گفته بود که در بحث انتقال آب دریای عمان تاکید دارد که حتما استان سیستان و بلوچستان در اولویت قرار گیرد.
وی در مورد ضرورت انتقال آب دریای عمان اظهار کرده بود: «پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سه سال آینده استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان رضوی حتما به منابع آبی نیاز دارند و انتقال آب حتما باید صورت گیرد.»
این سوال مطرح است که آیا امکان اجرای طرح‌هایی با این میزان وسعت برای انتقال گسترده آب به مناطق مختلف کشور و تحت پوشش قرار دادن بخش وسیعی از کشور توسط لوله‌های انتقال آب امکان‌پذیر است؟ آیا چنین فرآیندی امکان خروج از روی کاغذ و عملیاتی شدن را خواهد داشت؟
