ریسک زباله‌های بیمارستانی برای شهروندان
گروه راه و شهرسازی| آزاده کاری|
شهر تهران دارای 7 هزار واحد بیمارستانی و درمانی است و میزان زباله‌ای که در این واحدها تولید می‌شود، بسیار بالا است. بحث دفع و امحای زباله‌های بیمارستانی هر چند وقت یک بار با اظهارنظر یکی از مسوولان این حوزه تبدیل به بحث روز می‌شود و بعد دوباره برای مدتی به فراموشی سپرده می‌شود اما آنچه باعث می‌شود، بحث امحای زباله‌های بیمارستانی همواره مطرح شود، دفن نشدن اصولی این نوع زباله‌ها است.
بر اساس آمارها در ایران به ازای هر تخت بیمارستانی نزدیک به 3 کیلوگرم زباله تولید می‌شود که این رقم در کشورهای پیشرفته به یک کیلوگرم هم نمی‌رسد. ۲۰ تا ۳۰ درصد زباله‌های هر تخت بیمارستانی را پسماندهای عفونی تشکیل می‌دهند. بر اساس برآوردی که انجام شده حدود ۴۵۰ تن پسماند پزشکی در کشور و 80 تن زباله بیمارستانی در تهران تولید می‌شود که ۲۵ درصد آن زباله‌های عفونی است که در زمینه ضدعفونی، جمع‌آوری و دفع آنها مشکلات بسیاری وجود دارد. هنوز تعدادی از بیمارستان‌ها و اکثر درمانگاه‌ها در کشور فاقد سیستم ضدعفونی کردن و نیز امحای زباله‌های عفونی هستند. شهرداری‌ها هم فاقد زیرساخت‌ها و تجهیزات لازم برای جمع‌آوری و دفع زباله‌های بیمارستانی و عفونی هستند و با توجه به نبود اعتبارات مورد نیاز وزارتخانه‌های بهداشت و کشور، هر یک مسوولیت را به دیگری محول می‌کنند و سازمان حفاظت محیط زیست هم تنها وظیفه نظارت را برای خود قائل است.
سال گذشته کیومرث کلانتری، مدیرکل حفاظت محیط زیست وقت استان تهران خبری اعلام کرد مبنی بر اینکه 29 درصد زباله‌های بیمارستانی کشور در تهران تولید می‌شود و این پسماندها به صورت اصولی دفن نمی‌شود. این اظهارنظر واکنش‌های بسیاری در پی داشت و مسوولان وزارت بهداشت و شهرداری نسبت به آن واکنش نشان دادند.
آن زمان برای بررسی این موضوع جلسات مختلفی در شورای شهر، فرمانداری، وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست برگزار شد و حالا بعد از گذشت یک سال، از زهرا صدر اعظم نوری رییس کمیسیون سلامت و خدمات شهری شورای شهر درباره اقدام‌هایی که برای رفع این معضل طی یک سال گذشته انجام شده، پرسیدیم.
امحای زباله‌های ویژه بر عهده تولیدکننده
زهرا صدراعظم نوری، رییس کمیسیون سلامت، محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران در گفت‌وگو با «تعادل» در این باره گفت: طبق قانون مدیریت پسماند، زباله انواع مختلف دارد. جمع‌آوری و امحای زباله‌های خانگی و زباله‌های بی‌خطر که معمولا توسط خانواده‌ها، مراکز اداری و تجاری تولید می‌شود بر عهده شهرداری‌ها است. انواع دیگری از زباله وجود دارد که به آنها زباله‌های ویژه و خطرناک گفته می‌شود و طبق قانون امحای آن بر عهده تولیدکننده است و باید نسبت به بی‌خطر کردن زباله اقدام کند و بعد از آن از طریق شهرداری حمل و دفن می‌شود.
او ادامه داد: زباله‌های بیمارستانی جزو زباله‌های ویژه محسوب می‌شود .در واقع آن بخشی از زباله‌های بیمارستانی که خطرناک محسوب می‌شوند باید توسط بیمارستان‌ها، مراکز درمانی، کلینیک‌ها و مراکز بهداشت و درمان بی‌خطر شود و در این مرحله شهرداری‌ها هیچ‌گونه مسوولیتی ندارند. وزارت بهداشت، درمان و دانشگاه‌های علوم پزشکی باید ابتدا این زباله‌ها را از زباله‌های معمولی تفکیک کنند و آنها را در بسته‌های خاص جمع‌آوری کرده تا آماده تحویل به پیمانکاران حمل زباله شود. با وجود این، شهرداری با دانشگاه‌های علوم پزشکی و بیمارستان‌های تحت پوشش آنها تفاهمنامه‌ای امضا کرده تا بتواند زباله‌های ویژه را بعد از اینکه بیخطرسازی آنها انجام شد، تحویل بگیرد و در محل مناسبی دفن کند.
او ادامه داد: برای این منظور در آرادکوه یک سایت جداگانه در نظر گرفته شده است و بعد از اینکه این زباله‌ها بی‌خطر شدند در این سلول دفن بهداشتی، دفن می‌شوند.جدیدا نیز سازمان پسماند سایت دیگری را آماده کرده تا در صورت تکمیل ظرفیت سایت کنونی از سایت جدید استفاده کند.
تعهد مراکز درمانی به بی‌خطر کردن زباله‌ها
به گفته نوری نکته مهم در جمع‌آوری زباله‌های بیمارستانی این است که مراکز درمانی و بیمارستان‌ها متعهد باشند و زباله‌های بیمارستانی و خطرناک را با زباله‌های عادی مخلوط نکنند. مراکز درمانی باید بعد از بی‌خطر کردن زباله‌ها، آنها را در کیسه و سطل‌های جداگانه جمع‌آوری کرده و به پیمانکاران شهرداری تحویل دهند. او ادامه داد: انتظار می‌رود سازمان حفاظت از محیط زیست نیز دراین زمینه نظارت کافی را داشته باشد تا تخلفی صورت نگیرد.
به گزارش «تعادل»، بحثی که قبلا به محل اختلاف مراکز بیمارستانی و شهرداری تبدیل شده بود، این بود که مراکز درمانی عنوان می‌کردند ما بیخطرسازی را انجام داده و زباله‌های ویژه را به شکل جداگانه در اختیار پیمانکار قرار می‌دهیم، ولی زباله‌ها بعد از جمع‌آوری در آرادکوه با دیگر زباله‌ها مخلوط می‌شوند. نوری ضمن رد این موضوع گفت: اگر بیمارستان‌ها کار خود را به خوبی انجام دهند این زباله‌ها بعد از جمع‌آوری به محل سلول دفن بهداشتی منتقل و در آنجا با شیوه‌های خاص دفن می‌شود اما مشکل اینجا است که بعضا در داخل زباله‌های عادی، زباله‌ای ویژه و عفونی نیز دیده می‌شود و این مشکلاتی را به وجود می‌آورد. این موضوع بسیار خطرناک است و باعث شیوع انواع آلودگی‌ها می‌شود. سلامت کارگران تحت تاثیر قرار می‌گیرد و نیز خاک محدوده به‌شدت آلوده می‌شود. به‌طور کلی این موضوع برای محیط زیست و سلامت شهروندان تهدیدی جدی محسوب می‌شود.به گفته نوری طبق قانون مدیریت پسماند سازمان حفاظت از محیط زیست وظیفه نظارت بر عملکرد مراکز بیمارستانی و درمانی در این زمینه را دارد.
رییس کمیسیون سلامت و خدمات شهری شورای شهر تهران در ادامه افزود: شهرداری و شورا نیز در جلسات مشترکی که در استانداری تشکیل می‌شود، شرکت کرده و مباحث مورد نظر خود را مطرح می‌کنند و چنانکه موارد تخلف مشاهده شود حتما هم به استانداری و هم به سازمان محیط زیست منعکس می‌کنیم.
ظرفیت آرادکوه تکمیل نشده است
در ماه‌های اخیر موضوعاتی مانند پر شدن ظرفیت آرادکوه شنیده می‌شود و اینکه ارتفاع زباله در این سایت به بیش از 30 متر می‌رسد. برخی معتقدند آرادکوه دیگر ظرفیت پذیرش زباله‌های بیشتر را ندارد و باید به فکر سایت جایگزین برای آن باشند. به گفته کارشناسان در ایجاد مرکز آرادکوه ضوابطی همچون فاصله از مراکز مسکونی، آب‌های زیرزمینی و رودهای سطحی رعایت شده بود، ولی امروز با گسترش مناطق جنوب تهران، آرادکوه استانداردها را رعایت نمی‌کند. آرادکوه روزانه حدود ۷ تا ۱۰ هزار تن پسماند پذیرش می‌کند، در حالی که برای دریافت این ظرفیت زباله تعبیه نشده است.
صدرالدین علی‌پور، مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران نیز در این باره گفته بود: «تجهیز سایت جدید به عنوان جایگزین آرادکوه بودجه‌ای به اندازه بودجه یک‌سال شهرداری می‌خواهد و فاصله گرفتن آن از شهر تهران نیز هزینه جابه‌جایی را افزایش خواهد داد.»به گفته او جانمایی مکان جایگزین مجتمع پردازش و بازیافت زباله آرادکوه دو سال زمان می‌برد و در این میان سازمان حفاظت محیط زیست باید زمینی را با مشخصاتی همچون نفوذناپذیری، دوری از مکان مسکونی، قرار داشتن در محدوده شهری و مکان‌یابی در جهت جریان باد غالب خلاف جهت محیط شهری را پیگیری و به شهرداری تحویل دهد.
اما صدراعظم نوری معتقد است ظرفیت آراد کوه هنوز پر نشده است، او در این باره توضیح داد: آرادکوه هنوز ظرفیت قابل توجهی دارد و هنوز پر نشده و امکان بهره‌برداری از آن وجود دارد. در آینده هم تلاش می‌کنیم با طرح جامع مدیریت پسماند و اقدام‌هایی که ذیل آن انجام خواهد گرفت، میزان تولید زباله کاهش پیدا کند و نیز شیرابه‌ها در مبدا جمع‌آوری خواهد شد. اکنون برخی زباله‌های خشک در مبدا با استفاده از دستگاه‌های مخصوص ریز ریز شده و کوچک می‌شوند و بعدا در فضای سبز مورد استفاده قرار می‌گیرند. زباله‌های الکترونیکی نیز به شکل جداگانه جمع‌آوری می‌شوند و زباله‌های حجیم که غالبا خشک هستند به شکل مستقل جمع‌آوری و دپو می‌شوند. تولید زباله‌های خانگی نیز با طرحی که در دست است کاهش پیدا خواهد کرد و تاکید می‌کنم آرادکوه فعلا جوابگوی زباله‌های شهر تهران است.
او با بیان اینکه در آینده بخشی از این زباله‌ها از طریق زباله سوز سوزانده و تبدیل به انرژی شده و بخش دیگر تبدیل به کمپوست می‌شود، توضیح داد: صحبتی که اکنون در مورد انتقال آرادکوه می‌شود، درست و منطقی نیست. زمانی که آرادکوه جانمایی شد منطقه مناسبی بود زیرا شهر توسعه نیافته بود. با این وجود هم‌اکنون فاصله آرادکوه با مناطق مسکونی و مناطق دارای فعالیت، فاصله قابل توجهی است.تدارک محل دیگر برای اینکه روزانه 5 هزار و 500 تن زباله بخواهد در آن دفن شود کار آسانی نیست.
تولید روزانه 100 تن زباله بیمارستانی
او درباره میزان تولید زباله‌های بیمارستانی نیز گفت: معمولا آمار تولید زباله‌های بیمارستانی و عفونی خیلی متغیر نیست و به میزان فعالیت مراکز درمانی بر می‌گردد. در مجموع روزانه 100 تن زباله پزشکی از سوی 3 هزار و 790 واحد درمانی در تهران تولید می‌شود.
در نگاه کلی و با توجه به صحبت‌های رییس کمیسیون سلامت و خدمات شهری شورای شهر می‌توان گفت، روزانه حدود 100 تن پسماند پزشکی از نوع زباله‌های عفونی و زباله‌های تیز و برنده از مراکز درمانی سطح شهر تهران به سازمان مدیریت پسماند شهرداری تحویل داده می‌شود اما این وضعیت در حالی است که تکلیف پسماندهای پزشکی سایر مراکز خرد درمانی از جمله هزاران مطب فعال معلوم نیست. این پسماندها به سلول بهداشتی ۵ هکتاری در مرکز پردازش و دفع پسماندهای آراد کوه واقع در کهریزک منتقل شده و دفن می‌شوند اما آن‌طور که مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست کشور اعلام کرده‌اند، سلول دفن آراد کوه فقط تا سال جاری جوابگوی پسماندهای پزشکی تهران است هر چند که نوری این موضوع را رد کرد.
به نظر می‌رسد، حل این بحران هر روز ابعاد پیچیده‌تری پیدا می‌کند و درگیر پاس کاری میان سازمان‌های متولی شده و گاه به فراموشی سپرده می‌شود. وزارت بهداشتی‌ها معتقدند، بر اساس آیین نامه به وظایف خود عمل می‌کنند اما مسوولان شهرداری نظری مخالف این ادعا دارند. با این حال مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست کشور به عنوان نهاد ناظر بر مدیریت زباله‌های بیمارستانی، بر این باورند که مدیریت این پسماندها تحت تأثیر مناقشه بر سر هزینه‌های مدیریتی پسماند قرار گرفته و لازم است که وزارت بهداشت و شهرداری تهران برای مدیریت پسماندهای بیمارستانی با یکدیگر توافق کنند.
قانون چه می‌گوید؟
گزارش سازمان بهداشت جهانی حاکی است، بیش از 40 درصد پسماندهای بیمارستانی عفونی هستند و سالانه 6 میلیون نفر در جهان به دلیل نبود مدیریت صحیح این پسماندها جان خود را از دست می‌دهند. از همین رو، در ایران طبق قانون مدیریت پسماند مصوب سال ۱۳۸۳ و ضوابط و روش مدیریت اجرایی پسماند پزشکی مصوب سال ۱۳۸۶، قانونگذار صراحتا وظایف و تکالیف دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌مدخل را تعیین کرده است.
این قانون می‌گوید: مسوولیت نظارت بر مدیریت پسماندهای بیمارستانی و چگونگی بیخطرسازی پسماندهای بیمارستانی با وزارت بهداشت است و مسوولیت تشخیص حد آلایندگی محیط‌زیستی پسماندهای بیمارستانی برعهده سازمان محیط زیست قرار دارد. با این وجود چند سالی است که موضوع دفن زباله‌های بیمارستانی در تهران به یک چالش جدی تبدیل شده است، زباله‌های بیمارستانی و عفونی به حال خود رها شده و مسوولان محیط زیست این شهر معتقدند که زباله‌های بیمارستانی به درستی بیخطرسازی و دفن نمی‌شود. تا جایی که معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان تهران، وضعیت پسماندهای بیمارستانی را در حد فاجعه دانسته بود .
به گفته بازگیر، رییس وقت اداره محیط زیست شهر تهران، بیش از ۷ هزار واحد درمانی در تهران وجود دارد که شامل ۱۶۰ بیمارستان می‌شود و بقیه آنها درمانگاه، آزمایشگاه و مطب هستند. بر اساس ضوابط و قوانین پسماندهایی که به مرکز دفن می‌رسند باید توسط دستگاه‌های امحای موجود در مراکز درمانی کاملا بی‌خطر و عاری از میکروب شده باشند اما متأسفانه بخش عمده‌ای از این پسماندها به درستی تفکیک و بی‌خطر نمی‌شوند. برچسب‌گذاری کیسه پسماندهای پزشکی هم ناقص بوده و تمام اینها به معنی آن است که تولیدکننده پسماند تکلیف قانونی خود را درست انجام نداده و پیمانکار سازمان مدیریت پسماند شهرداری هم به‌درستی عمل نکرده چرا که پسماندهای پزشکی را قبل از بیخطرسازی تحویل گرفته است.
انواع زباله‌های بیمارستانی
اسماعیل کهرم، بوم شناس و فعال محیط زیست نیز در گفت‌وگو با «تعادل» در این باره عنوان کرد: زباله‌های بیمارستانی بر چند قسم هستند، مواد زاید معمولی که شبیه زباله‌های خانگی بوده و بیشتر مربوط به قسمت‌های اداری بیمارستان هستند و از نظر حمل ونقل، مشکل خاصی ندارند و جزو مواد زاید خطرناک محسوب نمی‌شوند .مواد زاید پاتولوژیک، این زایدات شامل بافت‌ها و قسمت‌های اعضای مختلف بدن هستند که در عمل نمونه‌برداری یا کالبد شکافی و جراحی ایجاد می‌شوند . این زایدات به‌طور بالقوه امکان ایجاد بیماری داشته و عامل بیماری زا در آنها بسیار زیاد است. مورد بعدی مواد زاید رادیو اکتیو یا اتمی است که این زایدات شامل زایدات جامد، مایع و گازی آلوده به مواد رادیو اکتیو هستند. ایزوتوپ‌های مختلف مواد اتمی که در انجام «ایکس‌ری»، «ام آر‌ای» و «سی تی اسکن» به کار می‌رود، از این دست هستند.
مواد زاید شیمیایی دسته دیگری از زباله‌های بیمارستانی‌اند که این زایدات شامل اشکال مختلفی از مواد زاید شیمیایی بوده که به‌طور مثال از آزمایشگاه‌ها و فعالیت‌هایی نظیر نظافت و ضد عفونی حاصل می‌شوند. این زایدات ممکن است خطرناک باشند. طبق موازین بین‌المللی، خصوصیات سمی بودن، خورندگی، قابل اشتعال بودن، واکنش دهندگی، سرطانزایی باعث طبقه‌بندی مواد زاید شیمیایی در زمره مواد زاید خطرناک می‌شوند. مواد زاید عفونی نیز طبق تعریف مواد زاید عفونی، زایداتی هستند که قادرند حداقل یک بیماری عفونی را منتقل سـازند.
کهرم درباره برخی زباله‌های عفونی مانند اعضای بدن و جنین گفت: تا جایی که می‌دانم برای دفن این‌گونه زباله‌ها باید مراحل شرعی نیز طی شود. نصف بیمارستان‌های ما دارای تجهیزات دفع زباله‌های بیمارستانی هستند. این زباله‌ها باید در دستگاه‌های سر پوشیده و مقاوم قرار گیرند. در اروپا برای ضدعفونی کردن زباله‌های خطرناک از آهک استفاده می‌کنند . آهک علاوه بر ضد عفونی کردن باعث می‌شود تا اعضای بدن دور ریخته شده سریع بپوسد و از بین برود.
او با بیان اینکه حدود 90 درصد بیمارستان‌های تهران بیش از 40 سال عمر دارند، تصریح کرد: از مجموع این بیمارستان‌ها فقط یکی از آنها دارای اتاقی برای تفکیک زباله است.در کشورهای پیشرفته برای هر کدام از این زباله‌ها کد و دستورالعملی وجود دارد که بر اساس آن عمل می‌کنند.این موضوع از زمان طاعون اروپا رعایت می‌شود .در آن زمان روی کشته‌شدگان آهک ریخته و در قبرهای عمیق دفن می‌کردند تا میکروب‌ها امکان آمدن به سطح را نداشته باشند.آهک هم باعث می‌شود که اجساد زودتر پوسیده شود و ازسرایت بیماری جلوگیری می‌شود.
به‌طور کلی در کشورهای دیگر برای زباله‌های عفونی و نیز رادیواکتیو برنامه‌ریزی کرده و هزینه خاصی در نظر می‌گیرند.برای هر یک از وسایل و تکنیک‌هایی که برای عکسبرداری و فیلمبرداری مورد استفاده قرار می‌گیرند یا حتی باتری‌ها یک کد و دستورالعمل تعریف شده است در حالی که در ایران این دستورالعمل‌ها رعایت نمی‌شود و خود ما باتری‌های تمام شده را داخل سطل زباله‌های خانگی می‌اندازیم.
این کارشناس ارشد محیط‌زیست ادامه داد: گاه شنیده می‌شود برخی مراکز درمانی تخلف کرده و کار بیخطرسازی زباله‌های ویژه را انجام نمی‌دهند. باید در نظر داشت یک عضو بدن به دلیل بیماری قطع می‌شود و چنانچه این بیماری با زباله‌های عادی مخلوط شود، باعث ایجاد بیماری‌های عفونی و شیوع امراض می‌شود. امراضی که هیچ‌وقت منبع آن پیدا نمی‌شود و بسیار خطرناک است.
نبود عزم راسخ برای حل مشکل
کهرم با یادآوری اینکه 20 سال پیش درباره امحای زباله‌های بیمارستانی صحبت کردم و در این باره هشدار دادم، گفت: واقعیت این است که عزم راسخی برای حل این مشکل وجودندارد. دستگاه‌هایی با قیمت 100 تا 500 هزار دلار وجود دارد که هر نوع زباله‌ای که داخل آن قرار داده شود را می‌سوزاند و خاکستر آن را تحویل می‌دهد. خاکستری که هیچ گونه ضرر و زیانی برای شهر و محیط زیست ندارد. اما همان‌طور که گفتم عزم و اراده لازم برای خرید چنین دستگاه‌هایی وجود ندارد، زیرا لزومی برای انجام چنین هزینه‌ای نمی‌بینند.
کهرم ادامه داد: متاسفانه در این زمینه سهل‌انگاری زیاد است و ناگهان می‌شنویم که آمار سرطان زیاد شده یا میزان عمر کاهش یافته است. روزانه 7هزار تن پسماند در تهران تولید می‌شود و از بیمارستان‌ها انتظار می‌رود که خود منجر به شیوع بیماری نشوند و کار بی‌خطرکردن زباله‌ها را با دقت انجام دهند.
کثیف‌ترین ماده روی زمین
او درباره سایت آرادکوه نیز گفت: شیرابه‌های موجود در آرادکوه کثیف‌ترین ماده روی زمین است. اگر شیرابه‌ها را روی لاستیک بریزید، خواهید دید که ظرف 2 ساعت لاستیک پودر می‌شود. این شیرابه وقتی وارد زمین می‌شود راه خود را در زیر زمین باز می‌کند، ریشه تمام گیاهان را می‌پوساند و به سفره آب‌های زیر زمینی و بعد از آن به زمین‌های کشاورزی می‌رسد. کشاورز نیز زمین‌های کشاورزی خود را با آن آبیاری می‌کند و من و شما این سبزی را میل می‌کنیم و به مرور دچار انواع بیماری‌ها می‌شویم.
در مجموع، بیمارستان‌ها و مراکز درمانی وظیفه بیخطرسازی پسماندهای بیمارستانی و شهرداری تهران عهده‌دار جمع‌آوری صحیح و دفع درست این پسماندها است. سازمان حفاظت محیط زیست نیز وظیفه نظارت بر چگونگی انجام این فرآیندها را دارد. غفلت، پاس کاری‌های مسوولان در این حوزه و انداختن وظایف خود بر شانه دیگران تنها محیط زیست و سلامت کشور را بیش از پیش به خطر می‌اندازد. شاید عواقب بی‌خطر نشدن پسماندهای ویژه و دفع نادرست آنها امسال و سال دیگر خود را نشان ندهد ولی در بلندمدت آثار مخربی بر محیط زیست و در نتیجه سلامت افراد جامعه می‌گذارد که در آن زمان دیگر برای جبران این خسارت چاره‌ای نداریم.
به خطر انداختن سلامت جامعه جرم است
لازم به ذکر است مطابق ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی بی‌خطر نکردن پسماندهای عفونی و به خطر انداختن سلامت، بهداشت و محیط زیست جامعه جرم است. بنابراین چنانچه یک مرکز درمانی از انجام وظیفه قانونی خود در این زمینه سر باز زند، قوه قضاییه می‌تواند ورود پیدا کرده و با متخلفان برخورد کند.
