سیل در کمین؛ آبخیزداری در محاق

سال‌ها بر اهمیت طرح‌های آبخیزداری برای مناطق سیل‌خیز کشور از جمله سیستان و بلوچستان تاکید شده اما تاکنون آبخیزداری فقط در 10 درصد از حوضه‌های آبریز کشور اجرایی شده است. ضرورت این موضوع با وجود سال‌ها هشدار و تاکید فعالان محیط‌زیست و منابع طبیعی، تازه میان مسوولان جدی گرفته شده تا جایی که در بودجه سال آینده 150 میلیون یورو معادل ۱۵۰۰ میلیارد تومان از محل صندوق توسعه ملی برای انجام طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور اختصاص یافته است با این وجود این رقم درحالی تعیین شده که تاکنون به دنبال سیل‌های مخربی که در کشور رخ داده خسارت زیادی به شهرها و روستاهای حاشیه رودخانه‌ها وارد شده و از سوی دیگر حجم آب بسیاری به جای آنکه از این طریق ذخیره شده تا در فصل کم‌آبی مورد استفاده قرار گیرد، هدر رفته و از دسترس خارج شده است، نمونه آن هم سیل نوروز 98 در بیش از 10 استان کشور بود که نشان داد هیچ برنامه‌ریزی برای مدیریت روان‌آب ناشی از بارندگی در کشور وجود ندارد و حالا هم که استان سیستان و بلوچستان در سیل بی‌تدبیری غرق می‌شود در حالی که مسوولان منابع‌طبیعی این استان می‌گویند اگر طرح‌های آبخیزداری در سیستان و بلوچستان جدی گرفته می‌شد، اکنون خسارت سیل در این استان کمتر از شرایط فعلی بود با این وجود فقط 15 درصد از طرح‌های آبخیزداری در این استان انجام شده است.

    سدسازی یا آبخیزداری، کدام یک بهتر است؟

ایران از آغاز سال98 تاکنون در دو مرحله با سیلاب سنگین و تخریبات ناشی از آن مواجه شد. سیلاب بهاری که بخش عمده‌ای از استان‌های شمالی و جنوبی کشور را دربرگرفت و اکنون هم سیل در سیستان و بلوچستان 20 هزار خانه را تخریب کرده و همچنان می‌تازد اما کارشناسان حوزه آب معتقدند اگر به جای توجه به سدسازی، فعالیت‌های آبخیزداری بیشتر مورد توجه قرار می‌گرفت، شاهد وقوع چنین سیلاب‌هایی نبودیم. واکنش حوضه‌های آبریز به بارندگی و نزولات جوی، ‌ارتباط مستقیمی با وضعیت حوضه‌ها دارد در حالی که سدسازی نه تنها نمی‌تواند خسارات ناشی از سیل را کم کند بلکه به دلیل سرریز شدن بعد از وقوع بارندگی بر شدت آب‌گرفتگی شهرها و روستاهای موجود در مسیر سیل می‌افزاید. محمد حیدری، کارشناس آب درباره این موضوع به «تعادل» گفت: ۵۵ میلیون نفر در کشور در معرض سیل قرار دارند و در سال‌های گذشته با تغییر اقلیم خطرات سیل افزایش یافته و زنگ هشدار به صدا درآمده است اما متأسفانه در سال‌های گذشته نگاه سطحی به مقوله آبخیزداری باعث شد اهمیت آن در سال‌های گذشته سال به سال کمرنگ شود نقطه عطف آن سال ۸۱ بود که با ادغام جهاد با وزارت کشاورزی، آبخیزداری که آن زمان به عنوان معاونت بود به سازمان جنگل‌ها منتقل شد و زیرنظر این سازمان فعالیت کرد که به تناسب آن سال به سال اعتبارات آبخیزداری کاهش یافت و به حدی رسید که حتی اعتبار کافی برای مطالعات طرح‌ها هم نداشتیم. این وضعیت در حالی است که انجام عملیات آبخیزداری در کشور تا ۷۰ درصد جلوی خسارت سیل را می‌گیرد و ۳۳ درصد از بروز خسارت جلوگیری می‌کند و ۱۸ دقیقه زمان وقوع سیل را به تاخیر می‌اندازد.

او افزود: متأسفانه ۱۲۶ میلیون هکتار از مراتع کشور تحت فرسایش خاکی هستند و این مساله آسیب‌پذیری آنها را در برابر سیل به‌شدت کاهش داده و با کوچک‌ترین روان آبی سیل جاری می‌شود. بنابراین در شرایط فعلی نیاز به اقدامات پیشگیرانه داریم که آبخیزداری یکی از این راه‌هاست چرا که وجود باران‌های موسمی با شیب‌های زیاد و تبخیر بالا در کشور اهمیت طرح‌های آبخیزداری را دو چندان کرده است.

حیدری بیان کرد: متأسفانه آب‌هایی که به صورت ماندآب در پشت سدها می‌ماند تبخیر بسیار بالایی دارد که می‌توانیم با عملیات آبخیزداری قبل از ورود آنها به پشت سد آنها را به داخل خاک نفوذ دهیم که امکان ذخیره‌سازی آنها با اینگونه طرح‌ها تا ۸۰درصد وجود دارد. برخی معتقدند نفوذ آب در داخل خاک آن را از دسترس ما خارج می‌کند اما باید بگوییم حقیقت این است زمانی که آب جاری را به داخل زمین نفوذ می‌دهیم به ذخیره مطمئنی تبدیل می‌شود و ذخایر زیرزمینی ما را تکمیل می‌کند.

این کارشناس آب به مقایسه ابعاد اقتصادی سدسازی و طرح‌های آبخیزداری اشاره و بیان کرد: برای ساخت یک سد ۱۰ هزار میلیارد تومان هزینه می‌شود در حالی که هزینه یک سال آبخیزداری ۲ هزار میلیارد تومان است. با این حال همچنان آبخیزداری وابسته به بودجه دولتی بوده و مردم در این طرح‌ها دخالت داده نمی‌شوند و از طرف دیگر کل عملیات آبخیزداری در کشور ۱۱ میلیون هکتار است اما به دلیل اینکه اجرای این طرح‌ها برای بخش خصوصی جذاب و درآمدزا نیست آنها رغبتی برای این کار ندارند.

  سیستان و بلوچستان تشنه طرح‌های  آبخیزداری

آمار بالای جمعیت و پراکندگی روستاها، بیشتر بودن جمعیت روستایی نسبت به جمعیت شهری، تداوم خشک‌سالی‌ها، فقر طبیعی منابع آبی، بارندگی بسیار کم و عقب‌ماندگی تاریخی در زمینه زیرساخت آب‌رسانی از ویژگی‌های خاص استان سیستان و بلوچستان است که موجب شده نیمی از جمعیت ۲ میلیون و ۸۰۰ هزارنفری این استان از آب شرب بهداشتی محروم باشند. جنوب این استان پایین‌ترین شاخصه دسترسی به شبکه آب را دارد و در بخش دشتیاری آن نیز وضعیت وخیم‌تر بوده اما این در حالی است که سهم مردم در فصل زمستان از باران‌های سیل‌آسا فقط تخریب است در حالی که با ساخت بندهای بتنی می‌توان از این آب برای مصارف استان استفاده کرد. کریم منصوری، کارشناس کشاورزی درباره این موضوع بیان کرد: میلیون‌ها مترمکعب آب بعد از بند انحرافی شیرگواز به دریا می‌ریزد، درحالی که می‌شود با ساخت فقط ۷ بند بتنی در پایین‌دست بند شیرگواز مسیر ۵۰ کیلومتری خروج روان آب از منطقه و ورودش به دریا را سد کرد.او افزود: هرسال به خاطر شرایط آب و هوایی در جنوب استان و بارش‌های موسوم به مونسون، حجم زیادی از روان آب‌ها در بستر رودخانه باهو شکل می‌گیرد که به دلیل عدم مدیریت آبخوان و آبخیز بدون استفاده به دریا می‌ریزد در حالی که با توجه به ظرفیت‌های مهم بخش کشاورزی و کشت محصولات خارج از فصل میوه‌های گرمسیری در این منطقه، می‌توان با کنترل همین روان آب‌ها کشاورزی منطقه را رونق بخشید و بازار داخلی را تأمین کرد.

     سالانه 20 درصد درآمد سدها به آبخیزداری داده شود

 به‌گفته کارشناسان، آنچه به عنوان رفتار حوضه آبریز در زمان بارندگی شناخته می‌شود و متاثر از عوامل مختلف است، باید بسیار مورد توجه و مراقبت قرار گیرد. روح‌الله فتاحی، رییس هیات‌مدیره انجمن هیدرولوژی ایران با تأکید بر اینکه اگر حوضه آبریز مراقبت شود، ‌چنین اتفاقاتی رخ نخواهد داد، بر انجام اقدامات آبخیزداری تأکید کرده و گفت: باید سالانه بین 20 تا 25درصد از درآمد سدها به آبخیزداری اختصاص یابد. اما متأسفانه وزارت نیرو نگاه دیگری به فعالیت‌های آبخیزداری داشته و آن را هدر دادن سرمایه ملی می‌داند. اگر روند کنونی ادامه داشته باشد و تمهیدات لازم برای حفاظت از خاک، ‌آبخیزداری، ‌کنترل آبراه‌ها و بازگرداندن شرایط هیدرولوژیکی به حوضه‌های آبریز انجام نشود، خسارت وارد شده بر شهرها افزایش خواهد یافت.  او افزود: بی‌توجهی به فعالیت‌های آبخیزداری ازجمله دلایل اصلی بروز سیلاب در نقاطی مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان است. چاه نیمه‌ها نیز که از گذشته در سیستان و بلوچستان و به‌منظور ذخیره آب و بهره‌مندی از آبخوان‌ها وجود داشته‌اند ‌در این شرایط پر شده و سرریز می‌شوند. بارش باران در این مناطق نیز به‌دلیل کویری بودن، عمدتا به‌صورت رگبار است.فتاحی بیان کرد: خاک نقاط کویری هم به‌صورت ماسه‌ای است و به همین دلیل امکان جذب آب باران رگباری در این مناطق وجود ندارد. درحالی که انجام فعالیت‌های آبخیزداری در این مناطق می‌تواند امکان نفوذ آب به داخل زمین را فراهم کند و از بروز سیلاب جلوگیری شود. آبخیزداری و توسعه جنگل‌کاری در بالادست سدها نیز راهکار موثری در مقابله با سیلاب و خسارات ناشی از آن است.