ارزش‌آفرینی پایین انرژی در ایران
گروه انرژی|
از آنجا که هر نوع فعالیت اقتصادی نیازمند صرف انرژی است، می‌توان انرژی را پایه و مبنای اقتصاد دانست و ارزش افزوده تولیدی هر کشور را نسبت به مصرف انرژی آن مقایسه کرد. مرکز مطالعات زنجیره ارزش در آخرین گزارش خود با عنوان «بررسی سودآوری موارد مصرف انرژی در ایران و سایر کشورها»، به این موضوع پرداخته که بهره‌وری اقتصادی انرژی در ایران نسبت به کشورهای دیگر در چه جایگاهی قرار دارد. برای مقایسه، در میان 9 کشور نخست مصرف‌کننده انرژی نهایی (ایران در جایگاه نهم قرار دارد) . براین اساس ایران پس از هند بیشترین سهم از انرژی را به بخش غیر مولد خانگی اختصاص داده است و در عوض، در حالی که کشور آلمان به عنوان بهره‌ورترین اقتصاد (در نسبت با انرژی)، به ازای معادل هر بشکه نفت خام انرژی، 2373 دلار پول خلق می‌کند، ایران تنها 319 دلار به دست می‌آورد که البته بخشی از این 319 دلار هم به صادرات مستقیم نفت و گاز ایران مربوط می‌شود. این مرکز توصیه می‌کند که سیاست‌گذاری‌ها باید به سمتی پیش بروند که بهره‌وری انرژی به ازای ارزش افزوده فعلی در ایران افزایش یابد و در بلندمدت، ترکیب بهینه صنایع و خدمات در جهت افزایش ارزش‌آفرینی انرژی تعیین شود تا صنایع به سمت آن حرکت کنند.
در گزارش مرکز مطالعات زنجیره ارزش آمده است که موتور اقتصاد کشورها برای تامین سوخت خود، نیاز به حامل‌های مختلف انرژی دارد. اگر این موتور، موتوری بهره‌ور و کارآمد باشد، با سوخت کمتر، ارزش بیشتری خلق می‌کند. اما اگر کارایی پایینی داشته باشد، انرژی زیادی را برای خلق ارزش افزوده کم، هدر می‌دهد. حامل‌های انرژی در اقتصاد عمدتا همان نقش تامین انرژی را ایفا می‌کنند، اما بخش کمی از آنها به عنوان ماده اولیه برای تولید محصولات شیمیایی به کار گرفته می‌شود. البته انرژی، تنها برای تغذیه موتور اقتصاد کشورها به کار نمی‌رود و مصارف رفاهی و آسایشی دارد که عمده مصرف رفاهی مشخصا در بخش خانگی صورت می‌گیرد. البته بخش قابل توجهی از مصرف سوخت در خودروهای سبک نیز رفاهی است اما به‌طور دقیق، قابل اندازه‌گیری نیست.
بر اساس این گزارش، کشور ایران از نظر مصرف انرژی نهایی، رتبه نهم دنیا را به خود اختصاص داده است. رده‌های اول و دوم نیز با اختلاف زیاد، در اختیار چین و امریکاست. در بین این ۱۰ کشور، بیشترین سهم بخش خانگی، مربوط به هند، ایران، روسیه و آلمان است و سهم بخش خانگی در شش کشور دیگر به‌طور واضح کمتر است. البته مصرف بخش خانگی تابع عوامل مختلفی از جمله آب‌وهوا، فرهنگ، معماری، کارایی وسایل و... است اما چیزی که مشخص است، آن است که مصرف بخش خانگی، تقریبا نقشی در اقتصاد ندارد.
کشورها پس از تامین انرژی بخش خانگی، از حامل‌های انرژی در بخش‌های مولد اقتصاد استفاده می‌کنند. در واقع انرژی مصرف‌شده در بخش‌های غیرخانگی، به گسترش تولید و خدمات کمک کرده و موتور اقتصاد را تغذیه می‌کند. از همین رو می‌توان مقایسه کرد که کشورهای مختلف به ازای مصرف هر واحد انرژی در بخش‌های مولد اقتصادی، چه مقدار ارزش یا GDP خلق کرده‌اند.
حذف مصرف خانگی از کل مصرف انرژی، کمک می‌کند تا بتوان بهتر ارتباط GDP و مصرف انرژی را نسبت به شاخص شدت انرژی درک کرد. کشورهای آلمان، ژاپن و امریکا، بهترین استفاده از انرژی را در اقتصاد خود می‌کنند. این کشورها از انرژی معادل هر بشکه نفت به ترتیب ۲3۷۳، ۲۳۱۵ و ۱۸۴۵ دلار ارزش خلق می‌کنند. در واقع موتور اقتصاد آنها بهره‌ورتر و کاراتر از هفت کشور دیگر است و به ازای انرژی کمتر، ارزش افزوده بیشتری خلق می‌کنند. بر اساس این گزارش، از معادل هر بشکه نفت خام، کره جنوبی 1207 دلار، کانادا 1192 دلار، برزیل 1118 دلار، چین 930 دلار، هند 628 دلار، روسیه 464 دلار و ایران 319 دلار ارزش اقتصادی خلق می‌کنند. مرکز مطالعات زنجیره ارزش معتقد است که زنجیره ارزش حامل‌های انرژی در بخش خانگی به تامین آسایش و رفاه ختم می‌شود اما در بخش‌های دیگر به شکل ماده یا انرژی، به زنجیره ارزش‌های مختلفی سرازیر می‌شود که نتیجه ترکیب آن با عوامل دیگر تولید، یک محصول یا یک خدمت خواهد بود.
طبق این گزارش؛ ایران به ازای مصرف انرژی معادل یک بشکه نفت خام (معادل ۶.۱۲ میلیارد ژول)، تنها ۳۱۹ دلار ارزش خلق می‌کند.
نکته مهم در این خصوص اینجا است که بخش مهمی از این ۳۱۹ دلار هم به خاطر صادرات نفت، میعانات گازی، گاز و فرآورده‌های نفتی است. در واقع ارزش افزوده‌ای که از مصرف بیش از ۱۰۰۰ میلیون بشکه معادل نفت خام انرژی در بخش‌های مولد اقتصاد ایران به دست می‌آید، کمتر از ۳۰۰ دلار به ازای هر بشکه معادل نفت خام است.
بر اساس این گزارش، دو مورد اساسی در افزایش شاخص ارزش افزوده به ازای مصرف هر واحد انرژی موثر است. نخست باید بهره‌وری به ازای ارزش افزوده فعلی افزایش بیاید و دوم، ترکیب بهینه صنایع و خدمات در جهت افزایش ارزش‌آفرینی انرژی در بلندمدت باید تعیین شود.
