تالاب‌ها، کانون ریزگرد سال‌های آینده
حال تالاب‌های کشور خوب نیست، از سه میلیون هکتار پهنه تالابی، دو میلیون و 100 هزار هکتار یعنی برابر با 45 تالاب اگر به زودی در شرایط تالابی خود قرار نگیرند تبدیل به کانون گرد و غبار می‌شوند، به این ترتیب به دنبال سیاست‌های نادرست آبی از یک‌سو و خشکسالی و کاهش بارش در سال‌های اخیر از سوی دیگر، 143 تالاب موجود در کشور که روزگاری زیستگاه پرندگان مهاجر بوده و برای کشوری مانند ایران که در کمربند خشک دنیا قرار گرفته نقش رگ حیاتی را ایفا می‌کردند، امروزه چیزی جز لکه‌های آبی نیمه خشک باقی نمانده است. اگرچه سیلاب و بارندگی‌های اخیر به صورت موقتی نیم‌جان دوباره به برخی تالاب‌ها بخشید اما وضعیت هنوز برای تالاب انزلی قرمز بوده، میانکاله هم نیمه خشک باقی مانده و گاوخونی سال‌هاست رنگ آب به خود ندیده است اما در چنین وضعیتی ردپای وزارت نیرو با تامین نکردن حقابه، کاملا پررنگ بر پیشانی تالاب‌ها باقی مانده است.
چهار تهدید عمده علیه تالاب‌ها
اگرچه تالاب‌ها با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می‌کنند اما احمدرضا لاهیجان‌زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست معتقد است از میان تمام این مواد چهار تهدید عمده علیه این پهنه‌های آبی وجود دارد. او در نشست خبری روز جهانی تالاب‌ها درباره این موضوع گفت: چهار تهدید و مشکل عمده تالاب‌های ما را تهدید می‌کند. اولین موضوع تأمین حقابه تالاب‌هاست و کمبود آب و خشک شدن تالاب‌ها اولین تهدید جدی مجموعه تالاب‌های کشور است. بحث دوم آلودگی‌هایی است که وارد تالاب‌ها می‌شود و می‌تواند فاضلاب شهری و روستایی، زهاب کشاورزی، یا پساب‌های صنعتی باشد که وارد تالاب می‌شود. تصرفات و تغییر کاربری غیرمجاز تالاب‌ها یکی دیگر از تهدیدات تالاب‌ها هستند که بیشتر در تالاب‌های شمال با آن رو به‌رو هستیم. گونه‌های غیربومی مضر یا مهاجم مثل تیلاپیا در جنوب و سنبل آبی در شمال مشکل بعدی است. او افزود: سازمان محیط زیست سیاست تازه‌ای را در قبال تالاب‌ها در دستور کار قرار داده است. اولین بحث تعیین نیاز آبی تالاب است. صراحتا در قانون آمده سازمان محیط زیست مکلف است نیاز آبی تالاب را مشخص کند و وزارت نیرو هم مکلف است حقابه مورد نیاز تالاب را تأمین کند. تاکنون تعیین نیاز آبی ۳۴ تالاب و مجموعه رودخانه‌ای را به پایان رسانده‌ایم و اکنون ۱۸ تالاب دیگر را هم در دستور کار داریم.
معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست گفت: برنامه‌های زیست‌بومی و پایش کمی و کیفی تالاب‌ها در دستور کار ماست. مخصوصا نیازمندیم که آخرین ورودی آب تالاب‌ها را بدانیم و در تلاشیم که در محل ورودی رودخانه‌ها به تالاب‌ها سیستم‌های دبی‌سنج را نصب کنیم و از نظر کیفی هم سیستم‌هایی را پیش‌بینی کرده‌ایم که برخی آنلاین است و برخی لازمه‌اش نمونه‌برداری است.
وزارت نیرو در سال پرآبی هم
حقابه گاوخونی را نداد
لاهیجان‌زاده درباره وضعیت تالاب گاوخونی بیان کرد: در تالاب گاوخونی حتی در شرایط پرآبی سال گذشته نتوانستیم حقابه تالاب را تأمین کنیم و از موارد اعتراض ما نسبت به وزارت نیرو بودیم. در پنجاه سال گذشته سه نوبت بالای ۲ هزار میلیمتر بارندگی داشتیم که یکی سال گذشته بود و سد زاینده‌رود در خرداد سال ۹۸ نزدیک به ۷۸۰ میلیون متر مکعب آب در پشت سد ذخیره شده بود که در ۱۸ سال گذشته به ندرت این اتفاق افتاده بود اما در این سال پر آب هم وزارت نیرو حقابه مربوط به تالاب گاوخونی را تأمین نکرد.
او افزود: حقابه گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب است که وزارت نیرو ۱۴۰ میلیون متر مکعبش را تعهد کرده می‌دهد. اما این آب که امسال دم سد رهاسازی شد به تالاب نمی‌رسد و وزارت نیرو می‌گوید من مسوولیتم رهاسازی دم سد است و نه تحویل دادن به تالاب. با پیگیری‌هایی که امسال صورت گرفت توافق بر این شد که بهمن و اسفند که مصرف آب کشاورزی در پایین‌ترین سطح خود است رهاسازی انجام شود و هر ماه ۱۰ میلیون مترمکعب رهاسازی شود که حداقل ۲۰ میلیون مترمکعب را بهمن و اسفندماه امسال تحویل بگیریم و مابقی را در بهار سال پیش رو. از ۵ روز پیش رهاسازی آب شروع شده است. باید مسیر طی شود تا آب به تالاب برسد.
سیلاب هم نتوانست
هامون را کاملا نجات دهد
معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست گفت: در تالاب‌های سیستان و بلوچستان که تالاب هامون مهم‌ترین آنهاست، خوشبختانه در این هفته‌های اخیر بارش برف خوبی در کشور افغانستان داشتیم.
در سیلاب‌های بهار گذشته تقریبا صد در صد تالاب هامون پوزک آبگیری شد و هامون صابوری که بخش بزرگش در کشور ایران قرار دارد ۱۳۰ هزار هکتار آبگیری شد. اکنون بارندگی خوبی در نیمه جنوبی استان سیستان و بلوچستان رخ داد که آمار بالای ۲۰۰ میلیمتر را هم داشتیم اما در بخش شمالی که هم تالاب‌ها آنجاست و هم کانون گرد و غبار است ۲۵ میلیمتر بیشتر بارندگی نداشتیم اما امیدواریم سیلاب‌هایی که در افغانستان رخ می‌دهد بتواند آب تالاب‌ها را تأمین کند. ولی بخش ایرانی هامون پوزک هنوز آبگیری در آن رخ نداده است.
لاهیجان‌زاده تاکید کرد: تالاب‌های بین‌النهرین که برای ما خیلی مهم است در شرایط پرآبی یک میلیون سیصد تا یک میلیون هفتصد هزار هکتار می‌تواند فرصت داشته باشد. از این میان ۳۶۰ هزار هکتار هورالعظیم است که از آن ۱۳۰ هزار هکتار در ایران است. بر اساس تصاویر ماهواره‌ای تقریباً ۹۰ درصد تالاب‌های بین‌النهرین آبگیری شده است. این اتفاق که از سیل پارسال شروع و کماکان ادامه دارد، از سال ۲۰۰۰ میلادی که صدام به عمد تالاب‌های بین‌النهرین را خشک کرد و در سال ۲۰۰۰ به عنوان بزرگ‌ترین فاجعه زیست محیطی قرن در کنار از بین رفتن جنگل‌های آمازون مطرح بود، این تالاب‌ها به شرایط مطلوب خود برمی‌گردد و ۹۰ تا ۱۰۰ درصد آبگیری انجام شده و میزان آبگیری در تصاویر حتی از تصاویر سال ۱۹۷۵ هم بیشتر است. به این ترتیب پدیده گرد و غبار می‌تواند خیلی کاهش پیدا کند.تالاب شادگان هم شرایط مشابهی دارد و ۸۵ تا ۹۰ درصد تالاب وضعیت مطلوبی دارد و این روند ادامه خواهد داشت.
چاه‌های غیرمجاز نمی‌گذارد
آب به «پریشان» برسد
معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست درباره وضعیت تالاب‌های استان فارس گفت: یکی از استان‌های تالاب‌خیز ما استان فارس است که تالاب‌های متعددی دارد. بارندگی در استان فارس خیلی مطلوب بوده و در مقایسه نقطه‌ای بالاتر از میانگین بوده و برخی شهرها مثل فیروزآباد بالاتر از ۴۰۰ میلیمتر بارندگی داشته. در این استان تقریباً تالاب‌های جنوب و جنوب شرق استان، شرایط صد درصدی و مطلوب را به خود اختصاص می‌دهند. تالاب مهارلو که در نزدیکی شهر شیراز قرار دارد نزدیک به ۷۰ درصد آبگیری در آن اتفاق افتاده است. طشک و بختگان هم شرایط بهتری از سال‌های گذشته دارد و در حال حاضر بین ۳۰ تا ۳۵ درصد آبگیری شده است. اتفاق خوب این بود که ۲ ماه پیش ۴۰ میلیون مترمکعب حقابه این تالاب رهاسازی شد و قابل توجه بود. معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست تصریح کرد: تالاب پریشان وضعیت خوبی ندارد اما جالب بود که میزان بارندگی در شهر کازرون تا دو روز پیش ۳۰۰ میلیمتر بود که از میانگین شهر کازرون تا اول بهمن که ۲۱۳ میلیمتر است بیشتر بود. چه اتفاقی افتاده که حتی با این میزان آب هم تالاب آبگیری نشده و این بر می‌گردد به نزول آب‌های زیرزمینی و حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز و هرچه آب وارد تالاب می‌شود از طریق آب‌های زیرزمینی جذب می‌شود و این تالاب ۵۰ هزار هکتاری را دچار مشکل کرده است.
روزهای بلاتکلیفی تالاب انزلی
زنگ خطر تالاب انزلی از مدت‌ها پیش نواخته شد. رسوبات سرانجام کار دست تالاب دادند و این میان تصمیم‌های نادرست سازمان حفاظت محیط‌زیست برای اجرای طرح بایوجمی در نهایت سبب شد بعد از اعتراض فعالان محیط‌زیست دادستانی دستور توقف طرح احیای تالاب انزلی را صادر کند با این حال چندی پیش اسحاق جهانگیری معاون اول رییس‌جمهور، به استانداری گلستان مهلت ده روزه داد تا برای حفاظت از تالاب انزلی برنامه‌ریزی کرده و تکلیف دستگاه‌های مرتبط را مشخص کند اما اکنون وضعیت به گونه‌ای است که حتی امکان نمونه‌برداری از این تالاب هم وجود ندرد، معاون سازمان محیط زیست درباره وضعیت تالاب انزلی و طرح بایوجمی گفت: تالاب انزلی یکی از تالاب‌های بسیار مهم و باارزش ما در کشور است که بر اساس آخرین پهنه‌بندی وزارت نیرو برای این تالاب مساحت این تالاب حدود ۲۵ هزار هکتار لحاظ شده است. البته این میزان الان قابل وصول نیست و بر اساس بزرگ‌ترین شرایط انجام شده است. چیزی که در سازمان محیط زیست به عنوان محدوده اکولوژی تالاب ثبت شده ۱۹ هزار و ۶۰۰ هکتار است. الان حداکثر ۱۲ هزار هکتار از تالاب قابلیت آبگیری دارد و بخش بزرگی از تالاب به واسطه رسوب‌گیری یا تعرضات مختلف قابلیت آبگیری را از دست داده است. همان ۱۲ هزار هکتار هم به دلیل رسوب‌گیری تا حد زیادی پر شده و با بارندگی کم امکان ایجاد سیلاب برای روستاهای حاشیه تالاب وجود دارد. پس رسوب‌گذاری یکی از تهدیدات جدی تالاب است. ورود گونه‌های مهاجمی مثل آزولا و سنبل آبی را هم اضافه کنیم.
میانکاله در آستانه تبدیل به کانون ریزگرد
لاهیجان‌زاده درباره وضعیت تالاب میانکاله بیان کرد: تالاب میانکاله هم به دلیل پسروی آب دریای خزر و هم به دلیل محدود شدن رودخانه‌های آب شیرین ورودی به تالاب با افت رقوم ارتفاعی مواجه شده و به دلیل اینکه شیب میانکاله از غرب به شرق است خشکیدگی از غرب در حال رخ‌نمون شدن است. با عقب‌نشینی آب بین ۸ تا ۱۰ هزار هکتار دچار خشکیدگی شده که می‌تواند در آینده به کانون گرد و غبار بدل شود. موضوعی که می‌تواند منجر به تعدی و هجوم زمین‌خواران بشود. نتایج نمونه‌برداری ما نشان داد میزان شوری و کیفی از سمت غرب به شرق خیلی بیشتر است و این بر می‌گشت به حجم کشاورزی که در آن حوزه انجام می‌شود و البته ضرورت مدیریت سموم و کود در آن حوزه. تأکید شد که وزارت جهاد کشاورزی برای بخش غربی تالاب یک برنامه ویژه مدیریتی را تدوین و دنبال کند.
احیای تالاب‌ها یک برنامه فرابخشی است
لاهیجان‌زاده درباره امکان نظارت بر آب رهاسازی شده برای تالاب گفت: به‌طور کلی احیای تالاب‌ها یک برنامه فرابخشی است. اگر به طرح جامع مدیریت تالاب‌ها توجه کنید دستگاه‌های متعددی در این زمینه تعهد دارند. اگر این دستگاه‌ها به وظایف خود عمل نکنند محیط زیست نمی‌تواند موفق شود و مسائل گذشته استمرار خواهد داشت. یک بخش به برنامه‌ها و نظارت وزارت جهاد کشاورزی بر می‌گردد. وزارت جهاد اگر برنامه کشاورزی پایدار و اصلاح الگوهای کشت و آبیاری را انجام ندهد و مصارف را بهینه نکند این یک مشکل اساسی ما در تأمین حقابه خواهد بود. اگر وزارت نیرو آب رها شده را کنترل نکند مشکل حل نمی‌شود. تحویل حجمی یعنی مزرعه کشاورز مساحت و نوع کشتش مشخص است. با این حجم و نوع کشت مقدار آب مورد نیاز مشخص است و وزارت نیرو باید این میزان آب را تحویل دهد تا کشاورز مثلاً نرود و علاوه بر کشت اصلی خود برنج بکارد. اگر وزارت نیرو و وزارت جهاد در این زمینه کنترل لازم را انجام ندهند تحویل حجمی و تأمین حقابه تالاب رخ نخواهد داد که باید به مطالبه عمومی از وزارت نیرو و وزارت جهاد بدل شود. مصرف آب در کشاورزی باید اولویت دوستداران محیط زیست باشد.
او افزود: در مورد خاص تالاب گاوخونی فقط مساله هدایت آب به چاه‌ها نیست و حتی آب‌بندهایی در بستر خود رودخانه ایجاد کرده‌اند. این یک کار کاملا غیرقانونی است و وظیفه وزارت نیرو است که اجازه ندهد دست‌اندازی به حریم و بستر آب رخ بدهد.
