آسیب ورود کشاورزان به حریم رودخانه‌ها
گروه بنگاه‌ها|
علت طغیان رودخانه ها در برخی استان های کشورمان چیست؟ این پرسش و پرسش هایی از این دست بلافاصله پس از انتشار خبر طغیان رودخانه ها در استان های شرقی و جنوبی کشورمان در محافل دانشگاهی و کارشناسی به کرات مطرح می شد. چراکه طی سال‌های اخیر شاهد وقوع سیل در بسیاری از استان های کشور بودیم که خسارات جانی و مالی زیادی ایجاد کرد. استان‌های آذربایجان شرقی، خراسان شمالی، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، زنجان، سمنان، گلستان، هرمزگان، مازندران، البرز و البته پایتخت تحت تاثیر این پدیده طبیعی با درصدهای مختلف تخریب شدند. در هفته های گذشته هم اتفاقات قبلی دوباره تکرار شده و چند استان غرب ایران را گرفتار کرده است. اما دلیل اصلی وقوع یک چنین پدیده های طبیعی که به طور ناگهانی در کشور ظهور و بروز پیدامی کند معمولا در بررسی های تحلیلی چندان مورد توجه قرار نمی گیرد. این در حالی است که بسیاری از کارشناسان معتقدند که یکی از دلایل اصلی وقوع چنین حوادثی به روش هایی باز می‌گردد که کشاورزان این مناطق برای کشاورزی در پیش گرفته اند. هجوم کشاورزان به مناطق حاشیه رودخانه و از بین بردن ساختارهای طبیعی که در این مناطق برای مقابله با سیل تعبیه شده یکی از دلایلی است که باعث شده سرعت وقوع سیل و ویرانی های برآمده از آن در این مناطق افزایش یابد.در کنار این موضوع نبود سند جامع برنامه‌ای که بتواند با شناخت علل و عوامل موثر بر بروز حوادث طبیعی و پیامدهای منتج از آن تاثیر بگذارد در کنار توجه نکردن به تعامل و ارتباط طبیعی مناطق مختلف کشور و تغییر کاربری بستر و حریم منابع مهم آبی سبب شده، چرخه حوادث غیر مترقبه طبیعی چون سیل همواره در کشور تکرار شود.
جدیدترین آمار خسارات سیل
به بخش کشاورزی
مدیر کل دفترمدیریت بحران وکاهش مخاطرات بخش کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی مبلغ کل خسارت وارد شده به بخش کشاورزی ناشی از وقوع سیل را تا ۲۸ دی ماه سال‌جاری ۱۱۱۸۵.۲ میلیارد ریال اعلام کرد.
سید محمد موسوی با بیان اینکه براساس گزارش مشترک استانداری‌ها و سازمان جهاد کشاورزی استان‌های سیستان وبلوچستان، هرمزگان و کرمان خسارت وارد شده به بخش کشاورزی ناشی از وقوع سیل اخیر به این سه استان ۱۱۱۸۵.۲ میلیارد ریال برآورد شده است، اظهار کرد: از این میزان خسارت وارد شده، ۳۹درصد مربوط به زیربخش زراعت، ۱۵ درصد به زیربخش باغبانی، ۴ درصد به دام و طیور و آبزیان و ۴۲ درصد به خسارت سیل به زیرساخت و امور زیربناهای بخش کشاورزی بوده و در میان این سه استان نیز بیشترین خسارت به سیستان و بلوچستان وارد شده است.
وی ادامه داد: مبلغ خسارت وارد شده به بخش کشاورزی استان سیستان‌وبلوچستان ۷۴۶۹.۷ میلیارد ریال برآورد شده است که ۳۰ درصد آن سهم بخش زراعت، ۱۴ درصد سهم بخش باغبانی، ۵درصد سهم دام، طیور و آبزیان و ۵۱ درصد سهم آب وخاک، امور زیربنایی و تاسیسات است. همچنین کل مبلغ خسارت وارد شده به بخش کشاورزی استان هرمزگان ۲۴۱۹.۷ میلیارد ریال برآورده شده که از این میزان ۶۸ درصد سهم بخش زراعت، ۶درصد باغبانی، ۲درصد دام و طیور و آبزیان و ۲۴درصد آب و خاک و امور زیربنایی و تاسیسات است.
مدیر کل دفتر مدیریت بحران وکاهش مخاطرات بخش کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه ۸۰درصد خسارتی که به استان کرمان وارد شده مربوط به جنوب این استان است، گفت: مبلغ خسارت وارد شده به بخش کشاورزی استان کرمان ۱۲۹۵.۸ میلیارد ریال است که ۳۶درصد کل خسارات وارده مربوط به بخش زراعت، ۴۰ درصد باغبانی،یک درصد دام و طیور و آبزیان و ۲۳ درصدد آب وخاک و امور زیربنایی و تاسیسات است.
برآوردهای کارشناسی چه می گوید؟
رییس گروه هیدرولوژی و توسعه منابع آب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با اعلام اینکه در برآوردهای اولیه حاشیه رودخانه سدیج استان هرمزگان، فقط ۱۴۰ میلیارد تومان خاک در این منطقه از دست رفته است، علت طغیان برخی رودخانه‌های این استان را علاوه بر میزان و شدت بارش، ورود کشاورزان به حریم این رودخانه‌ها می‌داند. باقر قرمزچشمه، دلایل اصلی وقوع سیل در استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان را تشریح کرده و می گوید: یکی از دلایل اصلی وقوع سیل، میزان و شدت بارش در این مناطق است، زیرا شدت بارش در ضلع شرقی دریای عمان کم سابقه بوده است.
وی با بیان اینکه عوامل انسانی و پوشش گیاهی نیز دلایل موثر دیگر در بروز سیل هستند، گفت: بارش شدید در ارتفاعات و بالادست باعث طغیان رودخانه‌های سدیج، گابریک، جگین و رودخانه‌های فرعی دیگر در استان هرمزگان شده است. علاوه براین کشاورزان به حریم این رودخانه‌ها تجاوز کرده‌اند و اراضی حاشیه رودخانه‌ها تبدیل به اراضی زراعی شده و تاحدودی مورفولوژی آنها را نیز تغییر داده‌اند. در حقیقت می‌توان گفت کاهش ظرفیت انتقال آب در بستر رودخانه‌ها یکی از عوامل طغیان و در نهایت وقوع سیل شده است. از طرفی طراحی نامناسب و کم دقت برخی پل‌هایی که روی رودخانه‌ها قرار گرفته بودند باعث شده بود این پل‌ها همچون سد عمل کرده و آب رودخانه را در پشت خود ذخیره کنند که در نهایت حجم ذخیره شده آب با فشار زیادی پل و مناطق اطراف را تخریب کرده بود. به‌طور مثال در دو پل سمت چپ و راست پل اصلی رودخانه سدیج در مسیر جاده ساحلی به دلیل طراحی نامناسب و طغیان رودخانه سدیج به سمت آنها، هر دو پل تخریب و خسارات زیادی به این جاده وارد شد.
قرمز چشمه با اشاره به اینکه خاک مناطق جنوب کشور به فرسایش حساس است، گفت: خاک مناطق جنوبی کشور به ویژه مناطق سیل زده از نوع مارن (گونه‌ای از خاک) و لسی (بسیار حساس به فرسایش) است و به دلیل نفوذپذیری اندک و وجود املاح زیاد در آنها، در مقابل نیروی کنش آب با کمترین رواناب ایجاد شده به سرعت فرسایش می‌یابند؛ به طوری که در برخی مناطق به ویژه منطقه دشتیاری، خندق‌های بزرگی ایجاد شده و تصور نمی‌شود جریان آب در کمتر از ۲۴ ساعت توانسته باشد این خندق‌ها را ایجاد کند. حتی در برخی مزارع چندهکتاری تا حدود چهار متر خاک شسته شده و رودخانه و شالی پدید آورده است.
وی علت ایجاد خندق‌ها را نفوذ آب به شکاف خاک دانست و گفت: خاک مناطق جنوبی کشور دارای شکاف و پایپ است و آب ناشی از بارندگی در داخل این شکاف ها و پایپ‌ها قرار گرفته و خندق‌ها را ایجاد کرده است.
الگوی بارش در شمال و جنوب کشور متفاوت است
رییس گروه هیدرولوژی وتوسعه منابع آب پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در پاسخ به اینکه آیا تجارب به دست آمده در سیل فروردین‌ماه در شمال کشور نتوانست به کنترل سیل و کاهش خسارات ناشی از آن در این مناطق کمک کند؟ بیان کرد: رفتار سیل و نوع بارش در جنوب کشور متفاوت است. در جنوب کشور بارش‌ها به صورت کوتاه مدت (حدود ۲۴ ساعت) و با شدت بالا بود؛ در حالی‌که در شمال و غرب کشور این بارش‌ها بعضا تا چند روز ادامه داشت. حتی نوع خاک در شمال و جنوب کشور تفاوت‌های زیادی دارد و این متغیرها و الگوی‌های بارش متفاوت باعث شد تجارب به دست آمده از سیل‌های فروردین سال جاری نتواند راهگشای کامل کاهش خسارت در مناطق جنوبی کشور باشد. به گفته وی برخی از این مناطق جنوبی کشور تاکنون چنین بارش‌هایی را تجربه نکرده بودند. وی در پاسخ به اینکه آیا در مناطق جنوبی کشور اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری انجام شده است؟ اظهار کرد: براساس اعلام سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری در حدود ۱۰ درصد از حوضه‌ها انجام شده است. به طور کلی می‌توان گفت که این علم هنوز در کشور جوان است و شاید دولت باید اهتمام ویژه‌ای در این زمینه داشته باشد، زیرا اگر آبخیزداری و آبخوان‌داری به موقع و مناسب انجام می‌شد، روان‌آبها در سرشاخه ها با عملیات مکانیکی، بیولوژیکی و به ویژه بایومکانیکی مدیریت می‌شدند و همین امر می‌توانست در کاهش خسارات ناشی از سیل بسیارموثر باشد و باعث تغذیه آبخوان و تقویت آبهای زیر زمینی شود. این پژوهشگر منابع آب در پاسخ به اینکه در جنوب کشور از چه شیوه‌های برای مهار سیل استفاده می‌شود؟ گفت: مردم به صورت سنتی برای مهار سیل از دگارها یا دیگر روش‌های سنتی استفاده می‌کنند. این دگارها علاوه بر پخش سیلاب، کاربردهای دیگری نیز دارند؛ به طوری که با ایجاد آنها به نوعی آب در محفظه‌های استخر مانندی ذخیره و بعد از فروکش کردن سیل، از آب باران برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود.
قرمز چشمه در ادامه صحبت‌هایش با اشاره به اینکه مارن (گونه‌ای خاک) به شدت قابل شست وشو بوده و حجم رسوب بالایی دارد، اظهار کرد: آبخیزداری دراین مناطق از اهمیت بالایی برخوردار است. البته این کار بایستی با مشارکت مردم صورت گیرد، زیرا بومیان منطقه تجربیات خوبی دارند که گاهی نیاز است این تجربیات به روز شوند. از طرفی دگارها نیز تجارب موفقی هستند که قرن‌هاست در این مناطق مورداستفاده قرار می‌گیرند و با روان آبهای شدید سازگاری دارند اما بایستی احیا شوند، زیرا بعضا در برخی مناطق این دگارها به علل مختلف تخریب شده‌اند.
وی اضافه کرد: در حقیقت باید گفت علاوه برآبخیزداری و افزایش بودجه آن، بایستی وام‌های کم بهره یا بدون بهره برای احیای دگارها به این مناطق تعلق گیرد و به مردم نیز آموزش‌های لازم داده شود. همچنین تجربیات خوبی توسط ادارات کل منابع طبیعی و آبخیزداری در هر دو استان به دست آمده است. نمونه‌های آنها نیز بندهای سیل‌گیر در برخی مناطق است که این سازه‌ها توانسته بودند نقش بسیار مناسبی در مدیریت سیلاب داشته باشند. به عنوان نمونه می‌توان به بند خاکی نزدیک دیرمان یا بند خاکی خارک اشاره کرد.
قرمز چشمه در پایان تصریح کرد: برآورد اولیه که در حاشیه رودخانه سدیج استان هرمزگان در بازدید صحرایی صورت گرفت، مشخص شد که سیل حدود ۱۰ میلیون مترمکعب خاک را فرسایش داده است و اگر ارزش اقتصادی خاک در کشور ۱۴ هزار تومان در نظر گرفته شود، در یک منطقه کوچک فقط ۱۴۰ میلیارد تومان خاک از دست رفته است و این موضوع از دید مسوولان کشور غافل مانده؛ در حالی که آنها باید بدانند خاک ازدست رفته قابل ترمیم نیست.
