دستگیری «ویلهلم واسموس» در بوشهر

دوازدهم اسفند 1293، نظامیان انگلیسی، «ویلهلم واسموس» سرکنسول آلمان در بوشهر و تعدادی از همکاران وی را در نزدیکی بهبهان بازداشت کردند، اما او توانست بگریزد. او به همراه رییسعلی دلواری و دیگر دلیران تنگستان علیه حضور نیروهای انگلیسی در جنوب کشور در جریان جنگ جهانی اول جنگیده بود.  واسموس (۱۹۳۱-۱۸۸۰م)، نماینده سیاسی آلمان، از بحث‌انگیزترین همراهان قیام جنوب است. همچون بسیاری دیگر از شخصیت‌های تاریخی جهان، در آثار مورخان و سایر پژوهشگران، درباره عملکرد او داوری‌های مختلفی می‌توان یافت. برخی می‌کوشند برای واسموس نقشی چشمگیر در این برهه قائل شوند و گروهی دیگر جایگاه او را در این قیام کم یا بی‌اهمیت می‌دانند. به‌هرروی، هم‌زمانی حضورش در مناطق جنوبی ایران و قیام مردم آن نواحی انکارناپذیر است.  هم‌زمان با جنگ‌جهانی اول، گرایش‌های ضدانگلیسی سران محلی جنوب ایران، یا به‌طور دقیق‌تر خان‌های نواحی جنوبی آن منطقه، یعنی تنگستان و دشتی و دشتستان و سواحل جنوبی دشتی و دشتستان تشدید شده بود. گویی واسموس باتوجه‌به همین اوضاع بود که مرکز تنگستان، یعنی ده اهرم را مرکز فعالیت‌های خود قرار می‌دهد و چه‌بسا، روزنامه «ندای‌حق» را نیز به همین دلیل در برازجان، یعنی بخشی دیگر از آن دیار چاپ می‌کند. واسموس ندای‌حق را به‌منظور تحول فکری و تقویت عواطف وطن‌پرستی مردم آن حدود نشر می‌داد. زائر خضرخان‌اهرمی (۱۹۲۲م)، شیخ حسین‌خان چاه‌کوتاهی (۱۹۲۰م) و رییسعلی دلواری (۱۹۱۵م) نیز ازجمله معروف‌ترین خان‌های این ولایات بودند که واسموس به آنها نظر داشت. از شروع جنگ‌جهانی، تکاپوی این سه خان و برخی دیگر از روسای منطقه با افزایش نفوذ انگلستان در جنوب بیشتر شده بود. انگلیسی‌ها بی‌توجه به اعلان بی‌طرفی ایران در جنگ، تلاش می‌کردند با تصرف بوشهر دولت ایران را به همکاری با متفقین مجبور کنند. به‌طورکلی، منطقه یادشده برای انگلستان ازنظر نظامی و ارتباطی و تجاری و تدارکاتی به‌ویژه در جبهه میان‌دو رود بسیار مهم بود. سرانجام اقداماتی، چون سختگیری انگلستان در ارتباط با آلمانی‌های ساکن بوشهر و تبعید حاج‌علی تنگستانی به هندوستان بر اتحاد خان‌های مخالف آن دولت افزود. ازسویی حمله‌های گروهی از تنگستانی‌ها به قرارگاه‌های انگلیسی، بهانه لازم و کافی را به آن دولت داد که بتواند بندر بوشهر را تصرف کند (اوت ۱۹۱۵) . اشغال بوشهر و تبعید چهارده نفر دیگر از آزادی‌خواهان آن حدود به هندوستان سه خان نامبرده را به اقدام نظامی ضدانگلستان بیش‌ازپیش مصمم کرد.  باتوجه ‌به وضعیت حاکم در منطقه، واسموس کوشید تبلیغات و تلاشش را بیشتر و خود را به خان‌های مخالف انگلستان نزدیک‌تر کند، ازجمله سعی داشت رودررو با آنان گفت‌وگو کند. او در مذاکره‌هایی که سه روز و تا دیری از شب ادامه داشت، افکار و برنامه‌هایش را با زائر خضر خان اهرمی، شیخ حسین خان چاه‌کوتاهی و رییسعلی دلواری در میان گذاشت. واسموس به رفتار ناشایست انگلیسی‌ها در برخورد با نمایندگان آلمانی اشاره و تاکید کرد که این اقدام برخلاف موضع بی‌طرفانه ایران در جنگ است. او گفت اگر انگلیسی‌ها بر این قبیل تحرکاتشان در منطقه بیفزایند به‌مرور در هر امری استقلال و آزادی عشایر از میان می‌رود؛ ازاین‌رو، پاسخگویی به این بی‌عدالتی‌ها ضرورت دارد. روز دوم بیان کرد خان‌ها برای تلافی تجاوز انگلیسی‌ها باید به بوشهر حمله کنند. واسموس با وجود آنکه بر برتری نظامی انگلستان تاکید دارد اما با تحریک عواطف حاضران، آنان را دلاورتر از خارجی‌ها می‌داند. او حتی وعده‌ می‌دهد که خان‌های تنگستانی را حمایت مالی خواهد کرد، ضمن آنکه یادآور می‌شود این عهد او حتمی و قطعی نخواهد بود. روز سوم نیز اهداف نهایی را با هدف اتحاد تنگستانی‌ها به‌منظور جنگ با انگلیسی‌ها طرح کرد. ارتباط رییسان تنگستانی و واسموس آلمانی برخی تاریخ‌پژوهان را بر آن داشت که منشأ اصلی قیام جنوب را واسموس آلمانی بپندارند، به‌ویژه نویسندگان غربی و به‌طور خاص انگلیسی‌ها. نماینده‌ای که عمل او با علم کافی و دقیق از وضعیت منطقه بوده است، بی‌گمان حضورش نیز اثراتی بر مردم و دگرگونی‌های جنوب داشته است؛ اما یادآور شدن برخی نکات، نادرستی روایت‌های اغراق‌آمیز را آشکار می‌کند.