فراز و نشیب طبیعت در سال پرتنش

سال 98 برای محیط‌زیست ایران آمیخته‌ای از فراز و نشیب بود، از ورود شیر ایرانی بعداز 80 سال به کشور تا تلف شدن هزاران گونه پرنده مهاجر در تالاب میانکاله که هنوز هم دلیل قطعی آن مشخص نیست. به این ترتیب مرور وقایع یک سال گذشته این حوزه حکایت از آن دارد که مانند تمام سال‌های گذشته، رویدادهای خوب مانند به سرانجام رسیدن قوانین حمایتی بعد از سال‌ها بلاتکلیفی در سایه وقایع ناخوشایند، همچون تلف شدن گونه‌های ارزشمند حیات‌وحش و مصوبه‌های مخرب، به تلخی رفت تا با وجود تمام شعارهای حفاظت از محط‌زیست، این حوزه باز هم شکننده و ضعیف باقی بماند. فعالان محیط‌زیست معتقدند عملکرد مدیریتی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور هم در این سال چندان مطلوب نبوده و بیش از آنکه ضامن حفاظت از محیط‌زیست باشد، هموارکننده تخریب و تلف شدن طبیعت بود. در روزهای پایانی سال 98 نگاهی به مهم‌ترین وقایع محیط‌زیستی سال خالی از فایده نیست تا با مرور اهم وقایع آنچه در یک سال به محیط‌زیست ایران رفته است را دریابیم.

    ورود شیر ایرانی بعد از 80 سال به کشور

پس از گذشت ۸۰ سال از انقراض شیرهای ایرانی در کشور سرانجام 12 اردیبهشت 98، جفت نر اینگونه جانوری ارزشمند از باغ وحش بریستول انگلستان وارد گمرک فرودگاه امام(ره) شد و پس از حدود پنج ساعت تشریفات گمرکی، در کمال صحت و سلامت به باغ وحش محل زندگی جدیدش منتقل شد تا به این ترتیب تلاش 6 ساله باغ‌وحش ارم برای ورود این‌ گونه جانوری به کشور به نتیجه برسد. به دنبال ورود این شیر نر 6ساله که «کامران» نام دارد، اتفاق‌های مثبت دیگری هم رخ داد، آن‌طور که ایمان معماریان، دامپزشک باغ‌وحش ارم اعلام کرد، با ورود کامران، ایران موفق شد تا نامزد عضویت در اتحادیه باغ‌وحش‌های اروپا شده و علاوه بر آن مدیریت برنامه‌ریزی شیر ایرانی را هم کسب کند.

   تعیین تکلیف حفاظت از خاک

بعد از 6سال سرگردانی

22 خرداد ۱۳۹۸ لایحه «حفاظت از خاک» که به پیشنهاد مشترک سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت جهادکشاورزی در دستور کار دولت قرار گرفت و با طی مراحل بررسی کارشناسی، در جلسه ۳۰ فروردین ۱۳۹۴ هیات وزیران به تصویب رسید، در نهایت پس از تصویب در مجلس شورای اسلامی و تأیید از سوی شورای نگهبان، از سوی رییس‌جمهور با عنوان قانون «حفاظت از خاک» برای اجرا به دستگاه‌های اجرایی مربوط ابلاغ شد تا بعد از یک سرگردانی 6ساله سرانجام خاک صاحب یک قانون حمایتی شود آن هم در حالی که از اواسط دهه 80 که نخستین موارد قاچاق خاک از ایران رسانه‌ای شد، کارشناسان به لزوم تصویب قانونی برای حفاظت از خاک تأکید کردند و در سال 95 موضوع قاچاق خاک به‌صورت جدی در مجلس مطرح شد. بر اساس ماده 21این قانون حفاظت از خاک، انتقال و فروش خاک به خارج ازکشور کاملا ممنوع است و مرتکب، به یک یا دو مورد از مجازات تعزیری درجه 5 محکوم خواهد شد. البته تاکنون بخش عمده خاک قاچاق تحت پوشش سیمان و به‌صورت کلینکر از کشور خارج می‌شد و در قانون فعلی نیز صادرات ماده معدنی (کانی) آزاد بوده که تشخیص اصالت این مواد بر عهده وزارت صنعت بوده و برای خروج خاک معدنی از کشور اخذ مجوز توسط این وزارتخانه الزامی است. براساس تبصره ماده21قانون حفاظت از خاک، خروج مقادیر کم خاک به‌منظور امور پژوهشی به خارج از کشور بنا به درخواست دانشگاه یا واحد پژوهشی با مجوز وزارت جهادکشاورزی بلامانع است. همچنین ‌در ماده 22این قانون، قوه قضاییه به‌منظور رسیدگی به جرایم موضوع این قانون، شعب تخصصی ایجاد می‌کند و به جرایم مربوط خارج از نوبت رسیدگی خواهد کرد.

    توقف «بایوجمی» در تالاب انزلی با دستور دادستان

حال و روز تالاب‌های کشور خوب نیست. بارها و بارها مسوولان مختلف سازمان حفاظت محیط‌زیست از یک‌سو و فعالان این حوزه از سوی دیگر نسبت به وضعیت نامطلوب تالاب‌ها در ایران به دنبال بروز خشکسالی‌های متعدد هشدار داده‌اند اما نگاه به طرح‌هایی که برای یکی از مهم‌ترین تالاب‌های ایران از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور تدوین شد حکایت از آن دارد که تکلیف این سازمان برای احیای تالاب‌ها به صورت شفاف معلوم نیست. اوایل سال 98 بود که طرح بایوجمی در تالاب بین‌المللی انزلی با وجود تمام هشدارها سرانجام با موافقت سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور به اجرا درآمد، مجری این طرح در ابتدا مواد مورد استفاده را نانو اعلام کرده بود اما بعد از آن با هشدارهای فعالان محیط‌زیست مشخص شد این مواد سرطانزا هستند و به دنبال این اما و اگرها سرانجام 20 خرداد 98 دادستان عمومی و انقلاب بندرانزلی از صدور دستور توقف طرح تصفیه و زیست پالایی تالاب انزلی به منظور کاهش عمق لجن به روش بایوجمی به محیط زیست گیلان خبر داد. اعتبار تخمینی ۱۰ ساله این طرح ۸۵۰ میلیارد تومان برای ۱۲ هزار هکتار اعلام شده بود که ۴۵ میلیارد تومان اعتبار برای این طرح تخصیص داده شد و آنطور که مسوولان سازمان حفاظت محیط‌زیست بیان کردند سازمان با مجری طرح ۲۵ میلیارد تومان برای ۲۰۰ هکتار در چهار فاز ۵۰ هکتاری قرارداد بسته است.

محیط‌زیست ایران دو چهره شاخص خود را از دست داد

مرداد 98 برای محیط‌زیست ایران با خبر درگذشت غلامعلی بسکی، پدر طبیعت ایران همراه شد. دکتر بسکی در چند دهه گذشته فعالیت‌های گسترده‌ای را در زمینه نگاهداری از طبیعت و زیست‌بوم انجام داد و همچنین بنیاد جهانی دکتر بسکی را با عنوان «مکتب حرمت حیات» با آرمان پاسداری از زیست‌بوم راه‌اندازی کرد.

سال 98 البته تنها به از دست دادن پدر طبیعت ایران ختم نشد بلکه در تاریخ 14 اسفند 98 اسکندر فیروز نخستین رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران و بنیانگذار کنوانسیون رامسر که در زمینه حفاظت از تالاب‌ها فعالیت می‌کرد، هم در ۹۳ سالگی درگذشت. او بنیانگذار و نخستین رییس سازمان حفاظت محیط زیست ایران بود، پس از آنکه کانون شکار در سال ۱۳۴۶ به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تبدیل شد، فیروز ریاست آن را به عهده گرفت. با تلاش‌های او این سازمان در سال ۱۳۵۰ به سازمان حفاظت محیط زیست تغییر نام داد و دامنه فعالیت آن نیز گسترش یافت. سپس در سال ۱۳۵۳ یکی از مهم‌ترین قوانین زیست‌محیطی ایران با عنوان قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست تصویب شد که هنوز در ایران اعتبار حقوقی دارد. همچنین با تلاش وی مناطق چهارگانه تحت حفاظت ایران با نام‌های پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده، تعیین شد. یک نمونه از فعالیت‌های وی، تصویب کنوانسیون رامسر است که با هدف حفاظت از تالاب‌های مهم بین‌المللی به ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی معروف و گونه‌های گیاهی و جانوری موجود در آن در رامسر شکل گرفت که به عنوان اولین معاهده زیست محیطی در جهان شناخته می‌شود. در ابتدا این معاهده به امضای نمایندگان ۱۸ کشور شرکت‌کننده رسید اما امروزه ۱۶۹ کشور جهان عضو این پیمان هستند.

     توقف مصوبه اسقاط خودروهای تولید داخل

اواسط مردادماه و درست در روزهای شروع آلودگی هوا در کشور خبری منتشر شد که حکایت از آن داشت هیچ عزم جدی برای کاهش روند آلودگی هوا وجود ندارد. رییس مرکز ملی هوا در نشست خبری معاونت محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست با موضوع آلودگی هوا در تاریخ 15 مرداد اعلام کرد: با تشکیل دولت دوازدهم و لابی خودروسازان مصوبه اسقاط برای خودروهای تولید داخل ملغی شد و در حال حاضر هیچ مصوبه‌ای برای اسقاط به ازای تولید خودروی جدید نداریم. مهدی میرزایی افزود: از چالش‌های ما عدم اجرای اسقاط وسایل نقلیه فرسوده است که دلیلش پایین بودن ارزش گواهی اسقاط در قیاس با قیمت خودروهای فرسوده در بازار آزاد است. چرا که مثلاً یک گواهی اسقاط حدود ۲۵۰ هزار تومان قیمت دارد که به هیچ عنوان قابل مقایسه با قیمت خودروها در بازار نیست.یک خودروی اسقاطی ۲۰ تا ۲۵ برابر یک خودروی عادی در حال تردد، آلاینده منتشر می‌کند و مصرف سوخت آن نیز ۲.۵ برابر است.

او هشدار داد: پیش‌بینی آمار ناوگان فرسوده شهر تهران نشان می‌دهد اگر فرایند اسقاط انجام نشود در سال ۱۴۰۲ خودروهای سواری فرسوده ما به عدد ۶۳۵ هزار و ۱۶۱ دستگاه خواهد رسید و خودروهای سنگین فرسوده هم در این سال به رقم ۴۲ هزار و ۲۳۰ دستگاه می‌رسد.

     موافقت سازمان محیط‌زیست

با انتقال آب دریای خزر

اواخر مهرماه بود که سازمان حفاظت محیط زیست موافقت خود را با اجرای طرح انتقال آب خزر به فلات مرکزی ایران اعلام کرد. طرحی که به‌صورت جدی برای نخستین‌بار در روزهای پایانی دولت اصلاحات مطرح شد و هشتم تیرماه ۱۳۸۴ با حضور معاون اول رییس‌جمهور وقت یعنی محمدرضا عارف و وزیر وقت نیرو - حبیب‌الله بی‌طرف‌ - به تصویب رسید اما تا مدت‌ها معلق ماند تا اینکه در پی مصوبه هیات دولت در سفر استانی سمنان در چهاردهم دی ۱۳۸۹ و در دولت محمود احمدی‌نژاد به وزارت نیرو و سرانجام در تاریخ ۳۰ خردادماه ۱۳۹۱ به شرکت «توسعه منابع آب و نیروی ایران» به عنوان مجری ابلاغ شد. از آن زمان تاکنون اجرای این طرح تقریبا مسکوت ماند تا اینکه آذرماه سال گذشته، حسن روحانی، رییس‌جمهور در سفر استانی به سمنان آمادگی دولت برای اجرای این طرح را اعلام کرده و بعد از آن هم خرداد امسال مورد موافقت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفت موافقتی که عکس‌العمل‌های زیادی را از سوی مردم، کارشناسان و نمایندگان مجلس در پی داشت. کارشناسان بر این باورند که اجرای چنین پروژه‌ای باید با در نظر گرفتن تمام ابعاد محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی صورت گیرد که حداقل به شش سال زمان نیاز دارد. آنها تاکید می‌کنند که با هر یک تن آب که انتقال می‌یابد، سه تن نمک از این طریق بازگردانده شده و تاکید دارند که علاوه بر در نظر گرفتن تبعات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی این کار باید به آثار توزیع درآمدی نیز توجه کرد. از سوی دیگر انتقال آب موجب از بین رفتن حیات‌بخش و جنگل‌ها می‌شود، لذا باید به تمام ابعاد این مساله توجه کرد.

    دلفیناریوم برج میلاد تعطیل شد

دی‌ماه 98 اخباری مبنی بر مرگ یک دلفین در مجموعه دلفیناریوم برج میلاد منتشر شده و به دنبال آن پیمانکار این مجموعه متهم شد که این اتفاق را از مجموعه‌های نظارتی و حتی مسوولان برج پنهان کرده و در نهایت بعد از چند روز پیگیری، مجموعه دلفیناریوم برج میلاد تعطیل شد. مدیران مجموعه می‌گویند پیگیری علت مرگ «آلفا» دلیل مسکوت ماندن ماجرا بود اما کارشناسان اداره محیط‌زیست گفتند لاشه این حیوان را در استخر یافته‌اند.

   آلودگی هوا به اوج خود رسید

معضل آلودگی هوای کلان‌شهرها که دغدغه تابستان و زمستان هر سال مردم شده است، دی ماه 98 به اوج خود رسید. وضعیت قرمز در بسیاری از کلان‌شهرها از جمله اهواز، اراک، تهران و اصفهان به صدا درآمد و مدارس را تعطیل کرد. اما امسال آلودگی هوا با اما و اگرهای بسیاری همراه بود. برخی فعالان محیط‌زیست بر این موضوع تاکید می‌کردند که بنزین غیراستاندارد عامل اصلی آلودگی هوا بوده و برخی دیگر معتقدند مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها هوا را آلوده کرده و همه این موارد در حالی است که مصوبات قانون هوای پاک امسال هم به اجرا نرسید. با این حال با وجود آنکه از نقطه اوج آلودگی هوا عبور کردیم اما با رسیدن با روزهای پایانی سال 98، هنوز هم هوای بسیاری از کلان‌شهرهای کشور ناسالم است در حالی که مدارس به دلیل شیوع کرونا تعطیل بوده و تردد خودروها به حداقل رسیده است اما دی ماه 98 عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور درباره دلایل بروز آلودگی هوا اعلام کرد: سالانه بیش از ۱.۵ میلیون خودرو به سیستم‌های شهری اضافه می‌کنیم بدون اینکه تعداد خودروها را کاهش دهیم و در بهترین حالت کمتر از ۵ درصد خودروهایی که به چرخه تولید اضافه می‌شوند از چرخه حذف می‌شوند در حال حاضر ۸۷ درصد مینی‌بوس‌های کشور و ۸۱ درصد موتورسیکلت‌های کشور اسقاطی هستند، از این بین ۷۳ درصد اتوبوس‌ها و ۶۱ درصد کامیون‌های ما نیز اسقاطی هستند.

   تلف شدن 50 هزار پرنده در میانکاله

بهمن 98 برای حیات وحش ایران سال ناخوشایندی بود. روزهایی که با تلف شدن پرندگان مهاجر در تالاب میانکاله شروع شد که هنوز هم ادامه دارد. شمار تلفات پرندگان در میانکاله به ۵۰ هزارقطعه رسیده است و هنوز هم دلیل اصلی این اتفاق مشخص نیست. در نخستین روزهای وقوع این اتفاق و بعد از آزمایش‌های اولیه، علیرضا رفیعی‌پور رییس سازمان دامپزشکی کشور علت مرگ پرندگان در تالاب میانکاله شهرستان بهشهر را به دلیل مسمومیت با سم بوتولیسم اعلام کرد اما ر روزهای گذشته با انتشار بیانیه‌ای از سوی شکارچیان مبنی بر اینکه مسمویت تالاب از سوی آنها و برای انتقام‌گیری از مسوولان و فعالان محیط‌زیست بوده است، ‌سمت و سوی این پرونده را تغییر داد با این حال روز گذشته کارشناسان کشتار توسط سم بوتولیسم یعنی جنایتی را که شکارچیان طی ادعایی بر عهده گرفته‌اند، مردود اعلام کردند اما هنوز معلوم نیست چه عاملی سبب تلف شدن پرندگان در میانکاله بوده است.

    حمله ملخ‌ها به استان‌های جنوب کشور

با گذشت یک ماه از پیش‌بینی فائو مبنی بر حمله ملخ‌ها به ایرانسرانجام از اوایل اسفند، ریزش ملخ‌ها در 9 استان جنوبی کشور از جمله خوزستان، بوشهر، فارس و کرمان برای چندمین بار در سال 98، شروع شد و این میان وضعیت خوزستان به آستانه آژیر قرمز رسید.این وضعیت درحالی بود که بنابر اعلام فائو، حجم‌ ملخ‌ها در این هجوم سه برابر میزان سال گذشته بوده که با توجه به اینکه در حال حاضر ملخ صحرایی مخرب‌ترین آفت در بخش کشاورزی است امنیت غذایی را به خطر می‌اندازد از همین رو این سازمان تقاضا کرده است که حداقل 138 میلیون دلار به صورت اضطراری برای کمک به کشورهایی که درگیر مبارزه با ملخ هستند، کمک کنند.