از پیشکش تا مالیات

بنا بر سوابق، ایران از قدیمی‌ترین کشورهایی است‌ که برای تامین مخارج عمومی، دست به وصول‌ مالیات زده است. به‌زعم برخی از تاریخ‌نویسان‌ عمر تاریخ مالیات در ایران به بیش از پنج هزار سال می‌رسد و وصول‌ مالیات به زمان سومریان برمی‌گردد. اما برای اولین‌بار امور مالیات در زمان داریوش هخامنشی‌ تنظیم و تعیین و ساتراپ یا بخش‌های امپراتوری‌ ملزم به پرداخت میزان معینی مالیات می‌شوند. در حالی که قبل از آن به‌ دریافت پیشکش‌ها و هدایا اکتفا می‌شد.

از زمان سلوکیان به بعد نظام مالیاتی مختلط و شامل هر دو نوع مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم بود. مهم‌ترین مالیات‌های مستقیم‌، خراج یعنی مالیات اراضی و پس از آن مالیات سرانه‌ بود. در این زمان هنوز هدایا گرفته و علاوه‌ بر آن مبالغی مالیات جنسی نیز دریافت می‌شد ولی‌ مالیات غیرمستقیم منحصر به حقوق گمرکی بود. 

از زمان صفاریان به بعد است که حکومت‌های مستقل با اصول مالیاتی‌ جداگانه در ایران پدید می‌آید.در زمان صفاریان‌ اصل عدالت و رعایت حال طبقات کم درآمد مورد کمال توجه بود. در این دوره از کسانی که کمتر از ۵۰۰ درم مال داشتند، مالیات گرفته نمی‌شد. ولی‌ در زمان سامانیان و غزنویان و پس از آنها به این‌گونه‌ اصول کمتر توجه می‌شد. 

اما چند قرنی جلوتر بیاییم؛ در زمان ناصرالدین شاه، امیرکبیر به‌ تنظیم امور مالی و ایجاد تعادل بین درآمد و هزینه و توازن بودجه همت گماشت ولی پس از او، بی‌نظمی‌ سابق دوباره حاکم شد. در اواخر سلطنت‌ ناصرالدین شاه دوباره وضع مالی مورد توجه‌ حکومت قرار گرفت. دستور ممیزی املاک صادر شد و میزان مالیات هر حوزه برای آگهی عموم در هر محل اعلان شد، در این دوره نیز مثل تمام ادوار گذشته تاریخ ایران، مهم‌ترین منبع ثروت کشور اراضی مزروعی بود و چشم امید عمال دولت هماره‌ به برزگران دوخته شده بود.

با برقراری حکومت مشروطه، دخالت در دخل و خرج مملکت به عهده مجلس شورای ملی و نمایندگان مردم گذاشته شد. اصل مساوات و برابری‌ افراد و اتباع کشور در مقابل مالیات به شکل منظم و جدید مورد توجه قرار گرفت و کلیه طبقات مکلف به‌ پرداخت مالیات شدند. نظام مالیات در اوان‌ مشروطیت از جهت مالیات‌های غیرمستقیم که پیش از آن تقریبا منحصر به حقوق گمرکی و راهداری بود، متنوع شد و مالیات نمک، رسومات، زبایح، تریاک، پوست بره، دخانیات و غیره را هم در بر گرفت. مالیات‌ها نرخی و نرخ‌ها نسبی بود. از سال ۱۳۰۰ شمسی در اوضاع مالی و به خصوص نظامات مالیاتی‌ اصلاحاتی به عمل آمد. و از این گذشته سیاست‌ مالیاتی مورد توجه قرار گرفت و بین مقررات مالیاتی‌ و فعالیت‌های اقتصادی مورد احتیاج کشور ارتباط برقرار شد. قانون مدون و مشخص درباره مالیات بر درآمد در سال 1322 به تصویب مجلس شورای ملی رسید.