دود قلیان در ریه ایرانیان

نام قلیان در زبان‌های مختلف به‌طور عمده از 2 منشأ هندی و ایرانی گرفته شده است. در هند و پاکستان، قلیان را «حقه» می‌نامند (به خاطر کلکی که در مصرف دود تنباکو زده می‌شود) و انگلیسی‌ها که بیشتر از هر کشور دیگری هند را استعمار کرده‌اند، به قلیان می‌گویند «Hookah» که صورت فرنگی شده همان «حقه» است. وقتی کریستف کلمب در اکتبر 1492 وارد جزیره کوبا شد، بیشتر از هر چیز دیگری از دودی که از سر چوب‌های بلند بومیان این جزیره بیرون می‌آمد، متعجب شد. کریستف کلمب نمی‌دانست که منشأ آن دود، تنباکوست. نمی‌دانست که سرخ پوست‌ها از تنباکو برای مصارف دارویی استفاده می‌کنند. نمی‌دانست که سرخ پوست‌ها چطور با چپق‌های بسیار بلندشان خواص مضر دود تنباکو را می‌گیرند.

در مورد منشأ پیدایش قلیان، حدس‌های مختلفی زده می‌شود. بعضی گفته‌اند 

سرخ پوستان داکوتای جنوبی برای اولین بار از روش عبور دادن دود از میان آب استفاده کرده‌اند. ایرانی‌ها، هندی‌ها، مصری‌ها و اهالی ترکیه هم هرکدام متهم‌اند که آنها بوده‌اند که اولین بار این روش استعمال دخانیات را آموزش و اشاعه داده‌اند.

ژان شاردن، سیاح فرانسوی، در سفرنامه‌اش به این نکته اشاره کرده است: «طرز تهیه توتون در ایران برای ممالک ما مجهول می‌باشد و دود کردن این نبات در ایران و هندوستان اصول کاملا خاصی دارد... مردمان مغرب زمین چنان که معلوم است به طریق مختلف توتون و تنباکو را استعمال می‌کنند، دود می‌کنند، برگ برگ می‌جوند، به شکل گرد مصرف می‌کنند و بعضی از اقوام مانند پرتغالی‌ها مدام بینی خود را با آن پر می‌کنند (انفیه می‌کشند) اما خلق‌های مشرق زمین، توتون و تنباکو را فقط دود می‌کنند، دود را از تُنگ آبی عبور می‌دهند که اسم اینگونه چپق‌ها قلیان است...»

در میان شاهان ایرانی، شاه عباس نمونه شاخصی بود که تلاش کرد جلوی رواج قلیان را بگیرد. معروف است که یک بار دستور داد سر قلیان رجال دربار را از پِهِن خشک شده اسب پر کنند و به مجلس بیاورند و بعد، از رجال دربارش پرسید: «ببینید، این تنباکو را که والی همدان برای من فرستاده و مدعی است بهترین تنباکوی دنیاست، چطور است؟» و چون همه رجال به تحسین و تعریف از مرغوبیت تنباکوی والی همدان پرداختند، شاه بزرگ صفوی گفت: «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی‌توان آن را از پهن تشخیص داد!» 

اما ممنوعیت‌های سلیقه‌ای شاه عباس با مرگ او از میان رفت و شاهان بعد از او غالبا قلیان کش از آب درآمدند؛ مخصوصا ناصرالدین شاه که دستور داد تصویرش روی کوزه قلیان‌ها حک شود.