فاکتورهای اثرگذار بر افت شدید صادرات به ترکیه

تعادل| گروه تجارت |

ارزش تجارت کالایی ایران با کشور ترکیه در فصل نخست سال 2020 حدود 645 میلیون دلار بوده که نسبت به فصل نخست سال 2019، کاهش حدود 70 درصدی را تجربه کرده است. از این میزان تجارت، حدود 270 میلیون دلار مربوط به صادرات ایران به ترکیه و حدود 376 میلیون دلار مربوط به واردات ایران از ترکیه بوده که هر دو نسبت به مدت مشابه سال قبل خود کاهش داشته‌اند. تراز تجاری ایران و ترکیه در فصل نخست سال 2020 به‌شدت کاهش یافته که عامل اصلی آن، افت 99 درصدی صادرات اقلام نفتی ایران به ترکیه گزارش شده است. در این میان تاثیر همه‌گیری ویروس کووید-19 بر افت تبادلات تجاری دو کشور ایران و ترکیه در ماه مارس 2020، مشاهده می‌شود. عامل دیگر، اینکه تنوع اقلام صادراتی ترکیه به ایران از تنوع اقلام صادراتی ایران به ترکیه، بیشتر است. این درحالی است که صادرات ترکیه برخلاف ایران، از کالاهای با ارزش افزوده بالاتر و حتی کالاهای سرمایه‌ای تشکیل شده است. همچنین آمارها حاکی از این است که میانگین ارزش ماهانه صادرات غیرنفتی ایران به ترکیه طی دو ماه نخست 2020 قبل از شیوع ویروس کرونا، بسیار کم و فقط حدود 100 میلیون دلار بوده که می‌تواند علامتی بر توان پایین صادراتی این بخش و همچنین کم توجهی به لزوم رفع موانع، تقویت و پشتیبانی از صادرات غیرنفتی در کشور باشد. 

  تجارت در فروردین ۹۹

در پی شیوع کرونا، تجارت بین‌المللی ایران و بسیاری از کشورهای جهان از اسفندماه سال گذشته تحت تاثیر قرار گرفته است و بسیاری از کشورها عملا یا مرزهای اقتصادی خود را بسته‌اند یا محدودیت‌های جدی در این زمینه وضع کرده‌اند. ایران نیز پس از آنکه از ابتدای اسفند محدودیت‌هایی در مسیر فعالیت‌های اقتصادی خود به وجود آورد، تلاش کرده از مرزهای موجود تجارت خود را ادامه دهد و با این حال تحت تاثیر کرونا، آمارهای فروردین حاکی از کاهش جدی تجارت است.

اما آمار از وضعیت صادرات غیرنفتی ایران در فروردین سال ۹۹ در قیاس با مدت مشابه سال قبل، افت۳۶ درصدی را نشان می‌دهد. ارزیابی‌های آماری گویای این است که صادرکنندگان در نخستین ماه از سال جاری، حدودا یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار صادرات داشته‌اند که این عدد در مقایسه با مدت مشابه سال قبل کاهشی ۳۶ درصدی را نشان می‌دهد. واردات ایران در فروردین ۹۸ نیز بیش از ۲.۳ میلیارد دلار بوده که در فروردین امسال به کمتر از دو میلیارد دلار رسیده و کاهشی ۱۷ درصدی را نشان می‌دهد.

وزن صادراتی ایران نیز از بیش از هشت میلیون تن در فروردین ۱۳۹۸ به حدود پنج میلیون تن در نخستین ماه امسال رسیده و کاهشی ۳۹ درصدی را نشان می‌دهد. وزن واردات ایران در این دوره اما ۲۱ درصد افزایش یافته است. متوسط قیمت کالاهای تجاری کشور دیگر گزارش منتشر شده در فروردین ماه است. بر این اساس متوسط قیمت صادراتی کالاهای ایران در فروردین ماه امسال به ۳۰۹ دلار در هر تن رسیده که در قیاس با مدت مشابه سال گذشته، افزایشی چهار درصدی را نشان می‌دهد. متوسط ارزش واردات ایران اما از ۱۱۲۱ دلار در هرتن در فروردین گذشته به ۷۶۴ تن در ماه ابتدایی سال ۱۳۹۹ رسیده که کاهشی ۳۲درصدی را نشان می‌دهد. بررسی‌ها نشان می‌دهد، اصلی‌ترین شرکای تجاری کشور در ابتدای سال ۱۳۹۹ را اعلام کرده که همچنان چین را در صدر این فهرست نشان می‌دهد. ایران در فروردین ۳۱ درصد از کل صادرات خود را به چین انجام داده و پس از آن امارات متحده عربی با ۲۱ درصد، عراق با ۱۵ درصد، افغانستان با هفت درصد و ترکیه با چهار درصد در رده‌های بعدی هستند. نکته قابل تامل در این آمارها، تبدیل شدن امارات متحده عربی به دومین مقصد عمده صادراتی ایران است که تا پیش از این برای مدت طولانی در اختیار عراق بود. ترکیه نیز با کاهش جدی واردات از ایران، در یک ماه تنها ۷۲ میلیون دلار واردات داشته است. در همین حال معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، در تحلیلی به روند افت شدید صدور کالا به ترکیه در ماه‌های اخیر پرداخته است. 

  تصویر کلی تجارت کالایی ایران و ترکیه 

اما با توجه به اینکه ترکیه چند وقتی است که در لیست شرکای عمده تجاری ایران قرار ندارد، در گزارشی به این موضوع با تکیه در داده‌های آماری پرداخته شده است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد، ایران و ترکیه در فصل نخست سال 2020 حدود 645 میلیون دلار تجارت کالایی (صادرات و واردات) داشته‌اند که این میزان نسبت به فصل نخست سال 2019 با کاهش 70 درصدی مواجه شده است. رقم تجارت سه ماهه نخست سال 2020، حدود 270 میلیون دلار مربوط به صادرات ایران به ترکیه و 376 میلیون دلار مربوط به واردات ایران از ترکیه بوده که هر دو نسبت به مدت مشابه سال 2019، کاهش داشته اند.

  روند فصلی و ماهانه تجارت با  ترکیه 

بررسی روند فصلی تجارت کالایی ایران و ترکیه از ابتدای سال 2018 نشان می‌دهد، صادرات ایران به ترکیه از فصل دوم سال 2019 روند کاهشی در پیش گرفته و در فصل پایانی سال 2019 به حدود 268 میلیون دلار رسیده است. در فصل نخست سال 2020 صادرات ایران به ترکیه تغییر چندانی نداشته و تنها با 0.8 درصد بهبود نسبت به فصل قبل، به حدود 270 میلیون دلار رسیده است. واردات کالایی ایران از ترکیه در فصل نخست سال 2020 نسبت به فصل قبل آن با کاهش 34 درصدی به 376 میلیون دلار رسیده است. 

بررسی روند ماهانه تجارت کالایی ایران و ترکیه نشان می‌دهد اما صادرات ایران به ترکیه که از ابتدای سال 2019 روندی نوسانی داشته، در ماه ژوئن سال 2019 با کاهش بالغ بر 70 درصدی دچار افت شدید شده و پس از آن روند نوسانی خود را تا پایان سال 2019 ادامه داده است .در ابتدای سال 2020 با وجود افزایش صادرات ماهانه ایران به ترکیه طی دو ماه نخست 2020، در ماه مارس (10 اسفند 1398 الی 10 فروردین 1399)، رقم صادرات ایران به ترکیه نسبت به ماه قبل، کاهش حدود 55 درصدی را تجربه کرده که یکی از علل اصلی آن، شیوع ویروس کووید-19، است. روند ماهانه واردات کالایی ایران از ترکیه از ابتدای سال 2020 نیز نزولی بوده و در ماه مارس به 36.3 میلیون دلار رسیده است . با توجه به افت قابل توجه و توام واردات و صادرات ایران و ترکیه در ماه مارس 2020، در این ماه کل تجارت کالایی ایران و ترکیه برابر با 87 میلیون دلار بوده که کمترین رقم طی سال‌های اخیر و تقریبا ۰.۱ رقم مشابه در مارس 2019 است. 

  تراز تجاری دو کشور 

با توجه به کاهش صادرات کالایی ایران به ترکیه و کاهش واردات از این کشور، تراز تجاری ایران و ترکیه در فصل نخست سال 2020 نسبت به فصل نخست سال 2019 به علت کاهش بیشتر در صادرات ایران، به‌شدت کاهش یافته و به منفی 106 میلیون دلار رسیده است. به منظور بررسی این کاهش در صادرات، صادرات و واردات کالایی به دو گروه کالاهای نفتی فصل 27 و کالاهای غیرنفتی تقسیم بندی شده است. در فصل نخست سال 2019 تراز تجاری ایران و ترکیه دارای مازاد 994.5 میلیون دلاری بوده که علت اصلی آن صادرات حدود ۲.۱ میلیارد دلاری کالاهای نفتی فصل 27 از ایران به ترکیه بوده است، اما در فصل نخست سال 2020، با کاهش 99 درصدی صادرات محصولات این فصل، تراز تجاری ایران با ترکیه دچار کاهش شدید و منفی شده است. 

تراز تجاری کالاهای غیرنفتی نیز که در فصل نخست سال 2019 دارای کسری منفی 250 میلیون دلاری بوده، با بهبود حدود 133 میلیون دلاری در فصل نخست 2020، به منفی 117 میلیون دلار رسیده است. با وجود کاهش صادرات و واردات کالاهای غیرنفتی در فصل نخست سال 2020 نسبت به فصل مشابه سال قبل، علت کاهش تراز منفی تجارت غیرنفتی ایران با ترکیه، ناشی از کاهش بیشتر در واردات کالاهای غیرنفتی ایران از ترکیه در مدت زمان مذکور بوده است. 

    جزئیات روند صادرات و واردات با ترکیه

مطابق آمارها، ایران در سه ماهه نخست سال 2020، حدود 270 میلیون دلار کالا به کشور ترکیه صادر کرده که این رقم در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، حدود 83 درصد کاهش یافته است. مطابق آمارهای رسمی کشور ترکیه، مهم‌ترین عامل در کاهش 83 درصدی صادرات ایران به ترکیه، کاهش صادرات محصولات نفتی فصل 27 (با مشارکت منفی 78 واحد درصدی) بوده که صادرات این اقلام در فصل نخست سال 2020 نسبت به فصل نخست 2019، حدود 99 درصد کاهش یافته است. پس از آن، صادرات کالاهای فصل 72- آهن و فولاد، با مشارکت منفی 2.4 واحد درصدی دومین عامل موثر در کاهش صادرات ایران به ترکیه بوده است .صادرات کالاهای غیرنفتی ایران به ترکیه نیز در فصل نخست سال 2020 با کاهش 21.5 درصدی نسبت به فصل نخست سال 2019، مواجه شده است. 

ده کالای عمده صادراتی ایران به ترکیه در فصل نخست سال 2020 بالغ بر 97 درصد از ارزش صادراتی ایران به این کشور را به خود اختصاص داده اند .عمده گروه‌های صادراتی ایران به ترکیه در فصل نخست سال 2020، نشان داده شده، تنوع کالاهای صادراتی ایران به ترکیه در حوزه کالاهای غیرنفتی، کم و عمدتاً محدود به کالاهای تولیدشده با ارزش افزوده پایین در صنایع بالادستی برخوردار از مزایای نهاده‌های ارزان است. 

 از سوی دیگر، واردات کالایی ایران از ترکیه نیز در سه ماهه نخست سال 2020 به حدود 376 میلیون دلار رسیده که نسبت به مدت مشابه سال 2019 حدود 35 درصد کاهش داشته است. طبق محاسبات انجام شده بر اقلام وارداتی ایران از ترکیه، عامل مسلط در کاهش 35 درصدی واردات ایران از ترکیه، کاهش واردات محصولات گروه 37 «توتون و تنباکو و مواد مورد استفاده به جای آن» با مشارکت منفی 3.7 واحد درصدی، محصولات گروه 39 «مواد پلاستیکی و اشیاء ساخته شده از این مواد» با مشارکت منفی 2.6 واحد درصدی و محصولات گروه 48 «کاغذ، مقوا و اشیای ساخته شده از خمیر کاغذ و مقوا» با مشارکت منفی 2.5 واحد درصدی بوده است. واردات کالای غیرنفتی از ترکیه نیز که در فصل نخست 2019 معادل 579 میلیون دلار بوده در فصل نخست سال 2020 با کاهش حدود 35 درصدی به حدود 375 میلیون دلار رسیده است. ده قلم عمده وارداتی ایران از ترکیه سهمی بالغ بر 42 درصد از ارزش واردات ایران از این کشور را به خود اختصاص داده‌اند که این سهم نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافته است .جدول 3 کالاهای عمده وارداتی ایران از ترکیه را در فصل نخست سال 2020 نشان می‌دهد.