گام‌های نخست برای اعزام قانونی محصل به خارج

یکم خرداد 1307، وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه در اعلامیه‌ای برگزاری آزمونی برای انتخاب افراد داوطلب واجد شرایط و اعزام آنها به خارج از کشور را برای فراگیری علوم مختلف اعلام کرد. این اعلامیه پس از تصویب قانون اعزام محصل به خارج از کشور اعلام شد.  شروع روند اعزام دانشجو به خارج را، به دوره شاه عباس دوم صفوی نسبت ‌داده‌اند. وی، به دلیل علاقه شدید به نقاشی اروپایی، کسانی را برای فراگیری این هنر، به رم فرستاد. از میان افراد فرستاده، می‌توان از «محمدزمان‌خان» نام برد. اما روند اعزام دانشجو به صورت جدی و پیوسته، در عصر قاجار و به همت عباس‌میرزا آغاز شد. در پی شکست‌هایی که در خلال جنگ‌های ایران و روس بر ایران وارد آمد، عباس‌میرزا و میرزاعیسی قائم‌مقام فراهانی، دریافتند که بدون آشنایی با فنون نظامی و علوم و صنایع جدید، نمی‌توان در مقابل هجوم لشکریان مجهز روس، مقاومت کرد. از این‌رو، اعزام شاگرد به اروپا را، از موثرترین وسایل کسب و جذب دانش و صنعت تازه مغرب زمین دانستند. به همین خاطر، در این دوره گروه‌هایی برای فراگیری علوم و فنون، به خارج فرستاده شدند. پس از عباس میرزا، امیرکبیر همین سیاست را به گونه‌ای دیگر دنبال کرد. وی، بنای مدرسه دارالفنون را گذاشت و در آن، استادان اروپایی را استخدام کرد. استادانی که به استخدام دولت درآمدند، با شناختی که امیرکبیر از انگلیس و روسیه پیدا کرده بود، اغلب از دولت‌های غیرمنتفع‌تر اروپایی در منطقه بودند. در همین راستا، معلم‌هایی از بلژیک استخدام کرد. وی همچنین، جمعی از محصلان ایرانی را به کشورهای اروپایی کم‌خطرتر فرستاد که می‌دانست امکان استحاله فرهنگی دانشجویان در آنجا کمتر خواهد بود. با روی کار آمدن رضاشاه، اعزام دانشجو از نظر کمی رشد یافت. به‌طوری که در سال 1307 - که قانون مخصوص اعزام محصل به خارج وضع شد - تا شش سال هر سال حدود یکصد نفر برای فراگرفتن فنون مختلف، از میان دانش‌آموختگان دبیرستان‌ها، به روش مسابقه و به هزینه دولت، به اروپا روانه شدند. مجموع این اقدام‌ها، وضعیتی را به وجود آورد که طبق احصاییه وزارت فرهنگ، از سال 1310 - 1307 تعداد 391 نفر از طرف وزارت معارف و حدود 100 نفر از طرف موسسه‌های دولتی به خارج فرستاده شدند و در سال 1310 جمع دانشجویان غیردولتی - که با هزینه شخصی در خارج تحصیل می‌کردند - 1165 نفر بود. از سال 1313 که موضوع اعزام بر اساس قانون 1307 به پایان رسید بر حسب پیشنهاد وزارت فرهنگ، شاگردان اول و دوم دانشکده‌های دانشگاه تهران و دیگر مدارس عالی، برای اعزام به خارج در نظر گرفته شدند و این روند، تا نزدیکی پیروزی انقلاب اسلامی همچنان با تغییری در جزییات ادامه داشت. البته در همین مدت، هریک از وزارتخانه‌ها و موسسه‌های دولتی و نیز دانشگاه‌ها، جدا از روند عمومی وزارت علوم، از بودجه عمومی دولت برای اعزام دانشجو به خارج، استفاده می‌کردند.