بازارهای رهای صادراتی
گروه پشتیبانی تولید | ایران از ابتدای اسفند سال گذشته اعلام کرد که موارد قطعی ابتلا به کرونا را تایید می‌کند و به دنبال آن محدودیت‌هایی را در برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی خود به کار خواهد گرفت. در کنار سیاست‌های داخلی، همسایگان ایران نیز اعلام کردند به منظور جلوگیری از ورود کرونا به خاک کشورشان محدودیت‌هایی در رفت و آمد مسافران و محموله‌های اقتصادی وضع خواهند کرد. در هفته‌های بعد و با اعلام ورود کرونا به اکثر قریب به اتفاق کشورهای جهان، محدودیت‌ها در تجارت بین‌المللی به اوج خود رسید و دولت‌ها از رکود و کاهش جدی رشد اقتصادی‌شان تحت تاثیر شیوع کرونا سخن گفتند. هرچند در روزهای بعد کرونا نرفت اما نیاز جدی به تجارت بین‌المللی برای برطرف کردن نیاز به کالاهای اساسی، باعث شد بسیاری از کشورها، تصمیم بگیرند محدودیت‌های مرزی را کاهش داده و به برخی محموله‌ها اجازه تردد بدهند، موضوعی که در رابطه با برخی مرزهای ایران نیز اجرایی شد اما همچنان در تردد با کشورهایی مانند ترکیه، راه‌ها تا حد زیادی بسته ماند. سید جلال ابراهیمی - رییس خانه اقتصاد ایران و ترکیه - در گفت‌وگو با «تعادل» می‌گوید، هرچند نمی‌توان محدودیت‌های حاصل از کرونا را نادیده گرفت اما ضعف ایران در دیپلماسی اقتصادی و نداشتن توجه لازم به بازارهای صادراتی باعث شده، برخی کشورها در این ایام نیز هدف کلان خود در گرفتن بازارهای صادراتی ایران را دنبال کنند و اختلاف نظرهای داخلی، نبود سیاست‌های حمایتی دقیق و نداشتن یک برنامه جامع صادراتی در بازارهای هدف باعث شده، زیر سایه کرونا، بازارهای اقتصادی ایران با خطر مواجه شوند.
ترکیه در سال گذشته، با افزایش جدی نقش خود در بازارهای صادراتی و وارداتی ایران، خود را به یکی از شرکای اصلی تجاری کشور تبدیل کرد، اما به نظر می‌رسد تحت تاثیر شیوع کرونا، این آمار بار دیگر کاهش یافته است. آیا این کاهش جدی امری طبیعی است؟
تعامل اقتصاد ایران با ترکیه از سال‌ها پیش آغاز شده و تجار دو کشور چه برای صادرات و واردات مستقیم و چه در زمینه ترانزیت با یکدیگر همکاری دارند. ایران برای ترکیه دروازه ورود به آسیای میانه و خلیج فارس است و محموله‌های اقتصادی ایران نیز از طریق ترکیه به کشورهای اروپای غربی می‌رسد. این همکاری‌ها اما در ماه‌های گذشته به‌شدت کاهش یافته است. تحت تاثیر کرونا، عملا سفر ایرانی‌ها به ترکیه به مرز صفر درصد رسیده و با بسته شدن مرزهای زمینی، صادرات و واردات نیز به‌شدت کاهش یافته است. البته در هفته‌های گذشته مذاکراتی برای بازگشایی مرزها انجام شد اما کماکان تردد کامیون‌های ایرانی به ترکیه انجام نمی‌شود و ترک‌ها تنها اجازه ورود کامیون‌های خودشان را به خاک این کشور می‌دهند. هرچند در هفته‌های گذشته تجارت از طریق مرزهای ریلی مشترک به شکل محدود انجام شده اما همچنان در مرزهای زمینی مشکلات ادامه دارد.
آیا محدودیت اعمال شده، برای کامیون‌های ایرانی نسبت به کامیون‌های دیگر کشورها نیز اجرایی می‌شود؟
اشکال کار دقیقا در همین حوزه است. ترکیه همزمان با شیوع کرونا، تمامی مرزهای خود را بست و تجارت را تا حد زیادی متوقف کرد اما با گذشت چند هفته و کاهش نسبی موج نخست شیوع این ویروس، مرزهای ترکیه با تعدادی از کشورهای اروپایی باز شد. در رابطه با ایران نیز ترکیه این مجوز را صادر کرده تا کامیون‌های ترک که از کشورهایی مانند آذربایجان، گرجستان و سایر کشورهای آسیای میانه و اروپای شرقی از طریق مرز ایران به این کشور وارد شوند اما همچنان اجازه این کار را به کامیون‌های ایرانی نمی‌دهد.
آیا سیاست پشت پرده‌ای در اتخاذ این تصمیم وجود دارد؟
رقابت بر سر بازار ترانزیت، یکی از رقابت‌هایی است که در سال‌های گذشته میان کشورهای منطقه وجود داشته است و به نظر می‌رسد شیوع کرونا این فرصت را به وجود آورده که برخی از این سیاست‌های رقابتی از سوی دولت‌ها پیگیری شود. با ممنوعیت ورود کامیون‌های ایرانی، محموله‌های تجاری از سوی رانندگان ترک جابه‌جا می‌شود و با ورود آنها به خاک ترکیه سیاست‌های سلامتی‌سنجی و قرنطینه نیز پیگیری می‌شود. به این ترتیب برای کامیون‌های ایران دو مشکل مهم به وجود آمده، از سویی با محدودیت تردد در مرز ترکیه، عملا میزان باری که از سوی رانندگان ایرانی جابه‌جا می‌شود کاهش یافته که برای بسیاری از رانندگان قابل تحمل نیست و از سوی دیگر، محموله‌های تجاری ما که بعضی از آنها حامل بارهای فاسدشدنی هستند در مرز می‌مانند و در عمل این بازار برای ما از دست می‌رود.
با توجه به شیوع کرونا، بسیاری از این محدودیت‌ها از سوی دولت‌ها پذیرفته شده است. آیا ایران راهی برای خروج از این شرایط داشت؟
ریشه مشکل به وجود آمده نه مربوط به روزها و هفته‌های اخیر که به سیاست‌های کلان ما بازمی‌گردد. در ابتدا باید به ساختار دولت اشاره کرد. بسیاری از کشورها حوزه‌هایی مانند صنعت، تجارت و معدن را از یکدیگر تفکیک کرده‌اند و با چابک‌سازی ساختار و افزایش نگاه تخصصی به مسائل برای هر بخش طرح و برنامه‌ای کلان دارند. در ایران ما تمام این حوزه‌ها را ذیل یک بخش تعریف کرده‌ایم و با این وجود هیچ هماهنگی در سیاست‌ها نمی‌بینیم. در ماه‌های اخیر بارها دستورالعمل‌هایی آمده که صادرات یک کالا را ممنوع، محدود یا آزاد می‌کند و این تغییرات مداوم نه تنها برای تولیدکننده داخلی مشکل‌ساز شده که برای طرف خارجی نیز غیرقابل فهم است. در بازاری بسیار رقابتی که تمامی کشورها به دنبال افزایش حوزه‌های صادراتی خود هستند، ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که واردکننده خارجی منتظر ما بماند که آیا مجاز به صادرات یک کالا هستیم و توان عمل به قراردادهایمان را داریم یا نه.
آیا بخش خصوصی به عنوان اصلی‌ترین بازوی صادرات غیرنفتی ایران، مستقلا نمی‌تواند برای این مشکلات چاره‌ای بیندیشد؟
همان اشکالات موجود در بخش دولتی، در بخش خصوصی کشور نیز مشاهده می‌شود. در بسیاری از کشورها اتاق‌های بازرگانی نیز به شکل تفکیک شده کار می‌کنند. نیروهای متخصص در هر بخش تجاری، در کنار یک دیگر در قالب اصناف یا اتحادیه سیاست‌های کلانی را برای حوزه صادرات خود وضع می‌کنند و با مدد آنها، بازارهای صادراتی خود را حفظ کرده یا گسترش می‌دهند. در ایران اما این اتحادیه‌ها عملا قدرت چندانی ندارند و اختلاف دیدگاه‌ها و منافع مانع از رسیدن به یک جمع‌بندی قطعی می‌شوند. تحت تاثیر چنین شرایطی است که ما می‌بینیم یک بازار صادراتی ایران به راحتی از دست می‌رود یا رقبا حوزه‌هایی که با قدرت در اختیار ما بوده را با تاجر ایرانی شریک می‌شوند. در نبود سیاست‌های کلان تجاری، عدم هماهنگی میان بخش‌های مختلف و نگاه کوتاه‌مدت به تجارت، تجار ایرانی عملا تضعیف می‌شوند و به نظر می‌رسد ما عملا نگاه راهبردی به صادرات را فراموش کرده‌ایم.
در شرایطی که تجارت جهان تحت تاثیر کرونا روزهای جدیدی را تجربه می‌کند، راهبرد کوتاه‌مدت برای بهبود سطح تجارت کشور در چه گزینه‌هایی خلاصه می‌شود؟
ایران در بازار منطقه چند مزیت نسبی دارد. در شرایطی که بسیاری از کشورهای منطقه در تامین نیازهای روزانه و خوراکی‌شان نیاز به واردات دارند، ایران در حوزه صادرات این محصولات توان بالایی دارد. در کنار آن در دوره کرونا بازار محصولات بهداشتی نیز داغ شده و با افزایش ظرفیت‌ها می‌توان در این بخش فعالیت کرد. در این میان اما آنچه بیشترین اهمیت را دارد استفاده از ابزارهای جدید تجارت مانند فضای اینترنت است. در هفته‌هایی که عملا برگزاری نمایشگا‌ه‌های حضور در تمام جهان متوقف شده، بسیاری از کشورها نمایشگاه‌ها و سمینارهای خود را از طریق فضای مجازی برگزار کرده و می‌کنند و از این طریق هم بازاریابی داشته و هم محصولات جدید خود را معرفی می‌کنند. در ایران اما به نظر می‌رسد این راهکار عملا فراموش شده و ما در این بخش هیچ حرفی برای گفتن نداریم. اگر بناست همچنان به صادرات غیرنفتی به عنوان یکی از اصلی‌ترین گزینه‌های کشور در نبود درآمد نفتی تکیه کنیم، استفاده از ابزارهای جدید و طراحی یک برنامه راهبردی در حوزه صادرات و تجارت، اصلی‌ترین اولویت کشور به حساب می‌آید.
