تاریخچه سرشماری در ایران

نخستین بررسی آماری سال ۱۲۳۱ خورشیدی و در اواخر صدارت میرزا آقاخان نوری صورت گرفت. در آن سال جمعیت، تعداد منازل و ساختمان‌های شهر تهران شمرده شد. گویا در سال ۱۲۳۸ نیز دستورالعملی جامع در مورد سرشماری نفوس و منابع مالی و اقتصادی از سوی وزرای وقت به حکام ولایات صادر شد تا شمار جمعیت خانوار، مسکن و میزان دارایی‌های مردم در کلیه دهات و شهرهای کشور مشخص شود. این دستور به دلیل مشکلات فنی انجام نشد تا سرانجام میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله، معلم ریاضی مدرسه دارالفنون، سرشماری از جمعیت شهر تهران را با استفاده از شیوه‌های جدید انجام داد؛ این سرشماری براساس نقشه شهر به وسیله وی و در مدت ۵۵ روز انجام شد و اطلاعات آن طی سال‌هایی با عنوان «تشخیص نفوس دارالخلافه» انتشار یافت. در این سرشماری تهران به پنج محله ارگ، عودلاجان، چال‌میدان، سنگلج و بازار تقسیم‌بندی شده و همه محله‌های خارج از شهر نیز جزو یک طبقه قرار گرفت. براساس این سرشماری، جمعیت تهران در ۱۲۴۶ خورشیدی بالغ بر ۱۵۵۷۳۶ نفر بوده است که از این تعداد ۱۴۷۲۵۶ نفر را افراد غیرنظامی و ۸۴۸۰ نفر را افراد نظامی تشکیل می‌داده‌اند. در سرشماری‌ای که عبدالغفار نجم‌الدوله انجام داد معلوم شد که حدود ۲۷درصد جمعیت شهر را افراد کمتر از ۱۵ سال تشکیل می‌دهند که با توجه به زاد و ولد بی‌برنامه آن زمان، از مرگ و میر زیاد مخصوصا در سنین نوجوانی خبر می‌دهد. این سرشماری همزمان با وزارت اعتضادالسلطنه بر وزارت علوم و معارف انجام شد. دومین سرشماری جمعیت شهر تهران در سال۱۲۶3-۱۲۶2 خورشیدی و با مسوولیت میرزا سید شفیع امیرلشکر انجام گرفت. در این سرشماری، بازهم تهران به پنج محله ارگ، سنگلج، عودلاجان، چال‌میدان و بازار تقسیم شد. همچنین در سال ۱۲۷۷ خورشیدی در چهارمین سال سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، آماری از ابنیه تهران تهیه شد. در سال ۱۲۹۷ به منظور ثبت وقایع چهارگانه، اداره ثبت‌احوال کشور تاسیس شد. با ثبت اطلاعات مربوط به تولد، فوت، ازدواج و طلاق از سوی اداره مذکور، ضرورت اطلاع از جمعیت کشور و تعیین سازمانی که موظف به جمع‌آوری این اطلاعات باشد موردتوجه قرار گرفت و در سال ۱۳۰۳ با تصویب آیین‌نامه‌‌ای، مسوولیت جمع‌آوری و مرکزیت بخشیدن به آمارهای موردنیاز بر عهده وزارت کشور گذاشته شد. با ایجاد تشکیلات جدید بلدیه در سال ۱۳۰۱ شمسی، سرشماری دیگری در تهران صورت گرفت که براساس آن سرشماری، جمعیت تهران در سال ۱۳۰۱ بالغ بر ۲۱۰ هزار نفر بود. در این سرشماری تهران به ۱۰ ناحیه ارگ، دولت، حسن‌آباد، سنگلج، قنات‌آباد، محمدیه، قاجاریه، بازار، عودلاجان و شهرنو تقسیم می‌شد. در سال ۱۳۱۱ خورشیدی اداره کل احصاییه و سجل احوال مملکتی در شهر تهران، سرشماری به‌عمل آورد. پنجم تیرماه سال ۱۳۱۲، نظام‌نامه شورای عالی احصاییه تنظیم شد. این شورا در سال ۱۳۱۴ به شورای عالی آمار تغییر نام داد. در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۱۸ قانون سرشماری به تصویب مجلس شورای ملی رسید و نخستین سرشماری رسمی ایران در همان سال آغاز شد.