مهاجرت کبری برای عدالتخانه

بیست و چهارم تیر 1285 حضرات آیات سید محمدطباطبایی و سید عبدالله بهبهانی با یک گروه گروه هزار نفری از «شهر ری» به سوی قم حرکت کردند و مهاجرت کبری در جریان نهضت مشروطه شروع شد. با گذشت چند روز از بیان خواسته‌های علما در مهاجرت صغری، علیرغم آنکه برخی از خواسته‌های اولیه مردم یعنی برکناری علاالدوله تحقق یافت، اما اجرای خواسته اصلی مردم یعنی تأسیس عدالتخانه طفره رفته و آن را به تأخیر افتاد. در این دوره، صدراعظمانی چون عین الدوله، به دلیل بیماری و ضعف شاه در اداره امور کشور، مجال بیشتری برای جولان قدرت خود در عرصه سیاست داشتند.  از این رو، عین الدوله با استفاده از موقعیت خود، به منظور ارعاب مخالفین، اقدام به دستگیری و تبعید عده‌­ای از علما نمود. به‌­دنبال این اتفاقات و اجرا نشدن درخواست‌های مردم، علما و وعاظ، مجلسی علیه دولت عین‌­الدوله با سخنرانی شیخ­ محمد واعظ ترتیب می­دهند. طی این اتفاق، درگیری­هایی رخ داده و شیخ محمدواعظ دستگیر می­شود که هر چند وی با تلاش مردم آزاد می‌شود، اما در جریان درگیری، یکی از طلاب کشته می­شود. این موضوع خشم و اعتراض مردم و علما را برانگیخت. این بار علما خواستار خروج از تهران شده و به سمت قم حرکت نمودند و در حرم حضرت معصومه (س) بست نشستند که به مهاجرت کبری معروف شد. در مسیر این حرکت، مردم در روز بعد به سفارتخانه انگلیس رفته و در آنجا تحصن کردند. البته انگلیس نیز با طرفداری از تحصن کنندگان نقش مهمی در این ماجرا ایفا کرد. این کشور به دلیل رقابت با روسیه که از ابزار حکومت قاجار در جهت منافع خود استفاده می­کرد، به حمایت و تشویق مهاجرین پرداخت تا رقیب خود را در موضع ضعف قرار دهد. در طی این حرکت، شمار متحصنین روز به روز افزایش یافت و به چندین هزار نفر رسید. «در تهران کار از این گذشت و به مامورین و متصدیان رسید. پاره‌ای از افسران و افراد نظامی نیز متمایل به مردم شدند و با استعفای از خدمت به متحصنین پیوستند.»  عین­‌الدوله با مشاهده حضور مردم، وحشت­زده درصدد برآورده ساختن وعده‌های داده شده چون تأسیس عدالتخانه برآمد. اما مردم به این اقدام توجهی نکردند و علاوه بر تأسیس عدالتخانه، افتتاح مجلس شورای ملی را نیز مطرح نمودند. به دنبال تحصن مشروطه طلبان و متعاقب آن بروز ناآرامی در بسیاری از شهرها، مظفرالدین شاه که بنیان سلطنت خود را متزلزل می­‌دید، با برکناری عین الدوله فرمان مشروطیت را امضا نمود و چند روز بعد از آن درگذشت. بدین ترتیب مهاجرت کبری را می‌توان نقطه نهایی جهت تحقق انقلاب مشروطه دانست که نطفه اولیه آن در اقدام عملی، با مهاجرت صغری شکل گرفته بود. مبارزین این دو جریان با حرکت در امتداد یکدیگر، توانستند به مقابله با استبداد حکام ایرانی بپردازند.