نفع‌بری ایران از تجارت محصولات شیمیایی
مهدی رضایی
ایران به‌واسطه برخورداری از منابع نفت و گاز طبیعی، همچنین به پشتوانه مراکز علمی و نیروهای تحصیل‌کرده، دارای مزیت رقابتی در تولید محصولات صنایع شیمیایی است و این صنایع، نقش پررنگی در تولیدات صنعتی و تجارت ایران ایفا می‌کنند؛ محصولات حاصل از این صنایع به‌واسطه مزیت کشور، سهم زیادی در صادرات غیرنفتی ایران دارند؛ طی دوره 97-1390، متوسط صادرات کالایی غیرنفتی کشور، 38.2 میلیارد دلار بوده که از این مقدار به‌طور متوسط، 29 در صد آن محصولات شیمیایی بوده است. همچنین سهم محصولات صنایع شیمیایی در واردات ایران نیز چشمگیر است که نشان‌دهنده آن است که کشور در برخی از محصولات این صنایع به دنیای خارج وابسته است. طی همین دوره، متوسط واردات کالایی ایران 49 میلیارد دلار بوده که به‌طور متوسط 11 درصد آن سهم محصولات شیمیایی بوده است. با این‌همه، برای قضاوت راجع به منافع توسعه‌ای ایران از تجارت محصولات صنایع شیمیایی، لازم است تا از شاخص‌هایی برای ارزیابی این موضوع استفاده کرد که بررسی رابطه مبادله یکی از اینها است. بنا بر تعریف، رابطه مبادله، قیمت نسبی صادرات برحسب واردات است. این رابطه از نسبت قیمت محصولات صادراتی به قیمت محصولات وارداتی به دست می‌آید و نشان می‌دهد که چند واحد کالای وارداتی توسط یک واحد کالای صادراتی می‌تواند خریداری شود. به‌طور متوسط، کشور با صادرات یک دلار محصولات شیمیایی در یک سال، به‌خصوص در سال‌های پیش از سال 1394 که صادرات دارای ارزش وزنی مختص به خود بود، به‌طور متوسط می‌توانست در همان سال با همان یک دلار حاصل از صادرات محصولات شیمیایی، به همان میزان، ارزش وزنی محصولات شیمیایی را تأمین مالی کند و از دنیای خارج وارد نماید؛ اما از سال 1394 به بعد، این روند با نوساناتی نزولی همراه شد؛ به‌طوری‌که رفته‌رفته قدرت تأمین مالی واردات محصولات شیمیایی از ناحیه صادرات همان دست از محصولات رو به کاهش نهاد؛ یعنی ایران مجبور بوده تا برای واردات یک کیلوگرم محصولات شیمیایی از دنیای خارج، رفته‌رفته محصولات شیمیایی بیشتری را از منظر ارزش وزنی صادر نماید.
نکات کلیدی
۱- درحالی که متوسط رابطه مبادله ایران در محصولات شیمیایی طی دوره 97-1393، مقدار 0.91 است- یعنی کشور به ازای یک کیلوگرم صادرات محصولات شیمیایی، قادر به واردات910 گرم محصولات شیمیایی بوده و متوسط نرخ رشد این رابطه، طی همین دوره، منفی 7.8 درصد بوده است؛ یعنی به‌طور متوسط هرساله کشور باید 7.8 درصد به مقدار وزنی صادرات محصولات شیمیایی خود اضافه نماید تا بتواند همان مقدار وزنی سال گذشته از محصولات شیمیایی را وارد کند.
2- رابطه مبادله ایران در محصولات صنایع شیمیایی به‌طور محسوسی از سال 1394 به بعد در حال کاهش بوده است. این بدین معناست که کشور برای واردات یک واحد وزنی از همان سبد محصولات شیمیایی در سال 1393، مجبور است هر ساله، محصولات شیمیایی بیشتری را از نظر وزنی صادر کند. این وضعیت از رابطه مبادله، نشان از خلأ جدی در سیاست‌گذاری صنعتی و راهبردهای تجاری کشور دارد. تفسیر دیگر، آن است که ایران با صادرات یک واحد وزنی مشخص از محصولات شیمیایی، ارز کمتری به دست می‌آورد و لذا از ناحیه تجارت محصولات شیمیایی، متضرر می‌شود.
3- بررسی‌ها نشان می‌دهند آن دسته از محصولات شیمیایی رشد قیمت و متوسط قیمت جهانی بالاتری دارند که پیچیده‌تر و دارای محتوای فناوری بالاتر باشند.
چند پیشنهاد
از نظر فنی، مدنظر قرار دادن رشد قیمت و سطح قیمت جهانی محصولات شیمیایی برای سرمایه‌گذاری و تولید، می‌تواند برای بهبود رابطه مبادله، مناسب و راهنما باشد. اگر کشور به سمت تولید و صادرات آن دسته از محصولات شیمیایی برنامه‌ریزی و عزیمت کند که رشد قیمت و سطح قیمت بالایی در سطح جهانی دارند، به‌طور حتم، رابطه مبادله کشور در این محصولات بهبود خواهد یافت و این به معنی توسعه و رفاه بیشتر از جانب صادرات محصولات شیمیایی است. آن‌دسته از محصولات شیمیایی، رشد قیمت و سطح قیمت بالاتری در جهان دارند که تولید آنها با فناوری بالاتری صورت گرفته باشد که این محصولات عمدتا در صنایع پایین‌دستی گروه محصولات شیمیایی تولید می‌شوند. برای بهبود رابطه مبادله در تجارت محصولات مذکور، لازم است تا سرمایه‌گذاری‌ها به سمت تولید محصولات شیمیایی با فناوری بالاتر هدایت شود. برای این اقدام، می‌توان از مشوق‌های سرمایه‌گذاری و صادراتی استفاده کرد. جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) و سرمایه‌گذاری مشترک با سایر کشورها در زمینه تحقیق و تولید محصولات پیچیده‌تر شیمیایی، می‌توانند برای تولید محصولات شیمیایی موثر بر رابطه مبادله راهگشا باشند. تحقیق و توسعه می‌تواند زمینه‌های علمی تولید محصولات شیمیایی پیچیده‌تر را فراهم کنند. لذا لازم است تا از بنگاه‌های مرتبط با تحقیق و توسعه، حمایت شود و تسهیلاتی در جهت تحقیق و توسعه حوزه تولید محصولات شیمایی با فناوری بالاتر در نظر گرفته شود.
