خلأ نظام آماری در تجارت خارجی
تعادل | گروه تجارت|
بازوی پژوهشی مجلس در گزارشی به آسیب‌شناسی تطبیقی آمار تجارت خارجی در ایران پرداخته است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، سالنامه آمار بازرگانی که در گذشته توسط گمرک تهیه و منتشر می‌شد، چند سالی است که منتشر نمی‌شود. همچنین شاخصهای قیمتی واردات نیز که قبلا توسط بانک مرکزی تهیه و منتشر می‌شدند، از 12 سال پیش به این سو منتشر نمی‌شوند. این در حالی است که انتشار مستمر این آمارها می‌تواند در توسعه نظام آماری کشور در زمینه بازرگانی خارجی مفید باشد. این مرکز در نهایت به منظور بهبود و توسعه نظام آماری کشور به ارایه پیشنهادهایی پرداخته است.
نگاهی به تجربیات جهانی
یکی از ابزارهای ضروری برای سیاست‌گذاری در نظام اقتصادی، در دسترس بودن آمارهای صحیح، به روز و جامع است. آمار صحیح، به روز و جامع به سیاست‌گذار در مراحل مختلف سیاست‌گذاری کمک می‌کند. درواقع می‌توان آمار را یک کالای عمومی دانست که هم به مصرف سیاست‌گذاری میرسد و هم در کسب وکار مورد نیاز است. بازرگانی خارجی یکی از حوزه‌های مهم اقتصادی است که معمولا سیاست‌گذاری در این زمینه را با پیچیدگی خاصی همراه کرده است. ازاینرو اهمیت دسترسی به آمارهای صحیح، بهروز و جامع در آن دوچندان است. در ایران دستگاه‌های مختلفی در امر تولید و انتشار آمار بازرگانی خارجی دخیل هستند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: «گمرک ایران، سازمان توسعه تجارت ایران، مرکز آمار ایران، وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی ایران.»
براساس این پژوهش تجربیات جهانی نشان می‌دهد، ساختار نظام آماری کشورهای منتخب در زمینه بازرگانی خارجی دارای ویژگی‌های زیر است: ۱ .انتشار منظم آمارهای تجارت خارجی با وقفه کوتاه و برحسب تواترهای کمتر از یک سال (ماهیانه یا حداقل فصلی) ۲. آمارها در قالب های مناسب ازجمله Excel و بهصورت یک داشبورد اطلاعاتی ارایه می‌شوند. ۳ .به غیر از انتشار داده‌ها در قالب کدهای HS، که برحسب کالاست، داده‌ها برحسب کدهای SITC که به صورت فعالیت است نیز منتشر می‌شوند. علاوه بر این، اطلاعات برحسب طبقه بندیهای دیگری از جمله ISIC یا طبقه‌بندی های دیگری که از نظر اقتصادی اهمیت دارند، از جمله برحسب نوع مصرف کالای تجاری) سرمایه‌ا ی، واسطه‌ا ی و مصرفی)، یا محتوای فناوری کالاها و سایر طبقه بندیهای مفید نیز ارایه می‌شوند.
بررسی نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران در مقایسه با تجارب موفق جهانی نشان می‌دهد که اگرچه گمرک ایران سابقه مناسبی از ارایه آمارهای تجارت برحسب کدهای HS از سال 1371 به بعد دارد، اما طبقه‌بندی دیگری غیر از این آمارها ارایه نمی‌دهد. اگرچه بانک مرکزی و مرکز آمار ایران نیز با استفاده از آمارهای خام تجارت گمرکی اقدام به ارایه طبقه بندیهای آمار تجارت خارجی برحسب کدهای فعالیت کرده‌اند، اما متأسفانه انسجام کافی و سازگاری مناسب در آمارهای مذکور دیده نمی‌شود. همچنین وزارت امور اقتصادی و دارایی نیز اطلاعات مربوط به کدهای فعالیت (ISIC) یا طبقه‌بندی SITC را ارایه می‌کند، اما این اطلاعات وقفه زمانی قابل توجهی دارد. از سوی دیگر، در بسیاری از موارد مشخص نیست محتوای آمار ارایه شده با آمارهای مشابه آن چه تفاوتها یا شباهت‌هایی دارد.
از موارد مهم تفاوت بین نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران و تجارب موفق دنیا، فرمت ارایه آمارهاست. متأسفانه در این زمینه در ایران ضعف‌های جدی وجود دارد. سازمان توسعه تجارت هنوز آمارهای خود را در قالب «گزارشات عملکرد» ارایه می‌کند که در قالب فرمت PDF هستند. در این زمینه تنها بانک مرکزی است که در قالب بانک اطلاعات سری زمانی آمارها را به صورتی مناسب ارایه می‌دهد و بعد از آن گمرک در قالب سامانه «انتشار آزاد و برخط اطلاعات» آمارهای ماهیانه و روزانه را ارایه می‌دهد. آمارهای سالانه گمرک، سازمان توسعه تجارت، وزارت امور اقتصادی و دارایی و مرکز آمار ایران هیچیک در قالب یک سامانه و داشبورد مناسب اطلاعاتی ارایه نمی‌شوند. از دیگر نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، وقفه قابل توجه ارایه آمارهاست. اگر یکی از اهداف ارایه آمارهای بازرگانی خارجی، اطلاع ر سانی به مخاطبان است، لذا این آمارها باید در زمان مناسب و با وقفه زمانی کمتر ارایه شوند تا برای تصمیم‌سازی (چه تصمیم‌سازی تجار و چه تصمیم‌سازی سیاست‌گذاران) مفید باشند. همچنین از دیگر نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، عدم استمرار در تهیه و انتشار برخی از آمارهای مفید است.
اختلافات آماری بین نهادها
همچنین براساس این پژوهش، یکی از موضوعات بسیار مهم در زمینه آمار، وجود اختلاف در اعداد و ارقام منتشر شده بین نهادهاست. این اختلاف می‌تواند ناشی از روش‌های مختلف تهیه آمار یا تعریف آمار باشد. اختلاف آماری می‌تواند ناشی از تفاوت در نمونه مورد بررسی، تفاوت در روش‌ها یا تفاوت در تعاریف باشد. یکی از مصادیق اختلافات آماری، مربوط به طبقه‌بندی صادرات غیرنفتی است که توسط گمرک وبانک مرکزی ارایه می‌شود. بخشی ازاین اختلاف نیز ناشی از تفاوت در مأخذ دریافت آمار است که نمونه آن در اختلاف آمار صادرات پتروشیمی ازسوی گمرک و بانک مرکزی قابل مشاهده است. بخش دیگری از اختلافات بین آمار مراجع بین ا لمللی و آمارهای داخلی است. به‌طور کلی منظور از خطای آماری عبارت است از: «ارزشگذاری غیرواقعی عملیات تجاری.» یکی از عواملی که ممکن است زمینه شکل‌گیری خطا در اندازه‌گیری ارزش واقعی کالای تجاری را فراهم کند، فرایند ارزشگذاری کالای تجاری در گمرکات است. به‌طور طبیعی این انگیزه وجود دارد که واردکنندگان برای کاهش میزان پرداخت عوارض و حقوق ورودی ارزش کالای وارداتی را کمتر از میزان واقعی آن اعلام کنند، اگرچه این انگیزه مختص تجار در ایران نیست و بسته به توان و تخصص گمرکات و میزان شفافیت و اعتبار اسناد تجاری در کشورها میزان آن متفاوت خواهد بود. درخصوص کالاهای صادراتی نیز می‌توان مشابه این وضعیت را البته با شدت به نسبت کمتری تعریف کرد.در شرایط عادی خطاهای ناشی از ارزشگذاری غیرواقعی کالاها ممکن است چندان قابل توجه نباشد، اما شرایط خاص اقتصادی مانند آنچه در سال 1397 و بخشی از سال ۱۳۹۸ رخ داد می‌تواند انگیزه‌هایی را که موجب این خطاها می‌شوند، افزایش دهد.
پیشنهادهایی برای توسعه نظام آماری
با توجه به یافته‌های این گزارش، می‌توان پیشنهادهای زیر را برای بهبود و توسعه نظام آمار بازرگانی خارجی کشور ارایه کرد:
۱. توسعه و تکمیل نظام آماری بازرگانی خارجی با تأکید بر گمرک و سازمان توسعه تجارت ایران (متولی اصلی سازمان توسعه تجارت باشد) به نحویکه شامل موارد زیر باشد: الف) به روز و دارای فواصل مختلف زمانی (هفتگی، ماهیانه، فصلی و سالانه (. ب) در قالب فایل اکسل جهت انجام تحلیل‌های مختلف ج) دارای شاخص های مختلف از جمله شاخصهای تمرکز و اکمال تجاری و رابطه مبادله. د) قابلیت داشبورد و بانک اطلاعاتی و داشتن سری زمانی مناسب. هـ) دارای طبقه‌بندی مختلف کالایی، فعالیت و... تا جزئیترین کد مربوطه (تا هشت رقم و بیشتر) اگرچه آمارهای خام تجاری از سال‌های دهه 1370 توسط گمرک تهیه می‌شوند، اما در ارایه این آمارها در قالب داشبوردهای مناسب آماری و اطلاع رسانی و نیز استفاده از آنها برای تهیه و انتشار منظم شاخصهای ترکیبی مبتنی بر این آمارها
(به عنوان مثال ارایه آمارها براساس کدهای فعالیت ISIC یا SITC) ضعف‌های جدی وجود دارد. این ضعف در خصوص سازمان توسعه تجارت که یکی از اهداف خود را اطلاع‌رسانی اعلام کرده، بیشتر مشهود است.
۲ .احیای آمارهای مفیدی که قبلا تهیه و منتشر می‌شدند همانطور که بیان شد، سالنامه آمار بازرگانی که در گذشته توسط گمرک تهیه و منتشر می‌شد، چند سالی است که منتشر نمی‌شود . همچنین شاخصهای قیمتی واردات نیز که قبلا توسط بانک مرکزی تهیه و منتشر می‌شدند، از 12 سال پیش به این سو منتشر نمی‌شوند. انتشار مستمر این آمارها می‌تواند در توسعه نظام آماری کشور در زمینه بازرگانی خارجی مفید باشد.
۳. بازبینی فرایندهای ارزشگذاری گمرکی براساس روش‌های نوین در جهت افزایش صحت ارزیابی ارزش حقیقی کالاهای گمرکی فرایند ارزشگذاری کالای گمرکی مستعد کم نمایی یا بیش‌نمایی کالای تجاری است. از این رو و در جهت افزایش صحت آمارهای تجاری لازم است تا فرایندهای موجود ارزشگذاری کالای تجاری مبتنی بر روش‌های نوین جهانی بازبینی شده و توسعه یابند تا احتمال خطا در ارزشگذاری کالای تجاری کاهش یابد.
همچنین در پایان این گزارش آورده شده، مجلس شورای اسلامی می‌تواند در قالب تصویب یک ماده واحده قانونی که اجرای پیشنهادهای فوق را الزام آور می‌کند، ضمانت اجرای پیشنهادهای مزبور را عملیاتی کند.
