تعطیلی شبانه کسب‌وکارها
با محدودیت یک ماهه برای فعالیت مشاغل، ساعت حمل و نقل عمومی پایتخت هم کاهش یافت
موج سوم شیوع ویروس کرونا که از حدود دو ماه قبل در ایران آغاز شده همچنان با قدرت به حرکت خود ادامه می‌دهد و آمار مرگ و میر ناشی از این ویروس به بالاترین حد خود در طول تمام ماه‌های گذشته رسیده است. هرچند در ماه‌های گذشته تلاش شد با اجباری کردن ماسک و حتی مقرر کردن جریمه برای افرادی که از ماسک استفاده نمی‌کنند، فرایند شیوع کرونا کاهشی شود اما به نظر می‌رسد هیچ یک از این تصمیمات راه به جایی نبرده و ایران به شکل روزانه، حدودا 10 هزار مبتلای جدید و بیش از 400 مرگ را به ثبت می‌رساند. به دنبال اوج‌گیری کرونا در بسیاری از استان‌های کشور، مقامات بهداشتی و تعدادی از نمایندگان مجلس از لزوم اجرای دوباره قرنطینه می‌گویند. در چارچوب این طرح‌ها که محوریت آن در تهران پیش‌بینی شده اما به نظر می‌رسد دیگر شهرهای بزرگ کشور نیز به آن احتیاج دارند، تعطیلی دو هفته‌ای پیش‌بینی شده، طرحی که هرچند به‌نظر می‌رسید به تایید نهایی رسیده اما سرانجام با اعلام استاندار تهران، لااقل فعلا متوقف شده است. در کنار آن اما از سوی ستاد مقابله با کرونا، دو برنامه جدید در دستور کار قرار گرفته که یکی از آنها از دیروز اجرایی شد و دیگر احتمالا در روزهای بعد مورد بررسی نهایی قرار می‌گیرد. در طرح جدید تمام کسب و کارهای غیر ضرور موظف هستند که در ساعت 18هر روز تعطیل کنند و در صورتی که طرح بعدی نهایی شود، رفت و آمد خودروهای شخصی از ساعت 21 در تهران متوقف خواهد شد. هرچند میان کارشناسان بهداشتی درباره میزان موفقیت آمیز بودن چنین برنامه‌ای اختلاف نظر وجود دارد اما به نظر می‌رسد فعلا تنها طرحی که به جمع‌بندی نهایی رسیده، برنامه توقف فعالیت کسب و کارهای غیر ضرور در ساعات پایانی شب است. یکی از اصلی‌ترین سوال‌هایی که در هفته‌های گذشته به وجود آمده، علت تعلل و مخالفت برخی مقامات دولتی با قرنطینه یا تعطیلی دو هفته‌ای کلان‌شهرها مانند تهران است، سوالی که در کنار نگرانی‌های بهداشتی، به نظر می‌رسد سوالات اقتصادی بخش مهمی از آن را تشکیل می‌دهد. در صورت حکم به تعطیلی دوباره، دولت باید تمهیداتی برای حمایت از اقشار کم درآمد و البته کسب و کارهایی که در این حوزه آسیب دیده‌اند برقرار کند و این مساله در شرایط فعلی واقعا دشوار خواهد بود.
تجربه دشوار اسفند
نخستین مواجهه اقتصاد ایران با کرونا در روزهای ابتدایی اسفند سال گذشته خود را نشان داد. با تایید رسمی ورود کرونا به ایران، دولت در روزهای نخست اسفند اعلام کرد که فعالیت کسب و کارهای غیر ضروری متوقف خواهد شد. به دنبال این اتفاق، در تمام کشور از ابتدای اسفند تا روزهای پایانی فروردین، ممنوعیت فعالیت اعلام شد، ممنوعیتی که بخش قابل توجهی از مردم آن را رعایت کردند و تحت تاثیر همین شرایط بود که موج نخست ورود کرونا به کشور تا حدی مدیریت شد. این تجربه که مشابه آن در بسیاری از دیگر کشورها نیز به اجرا درآمد نیاز به یک پیش نیاز اقتصادی بسیار مهم داشت و آن، حمایت دولت از کسب و کارهایی بود که به دلیل تحریم‌ها، متضرر شدند. دولت ایران که در سال‌های گذشته با تحریم‌های گسترده امریکا مواجه بود، از بخش قابل توجهی از درآمدهای نفتی خود محروم شده بود و همین امر حمایت قدرتمند از اقشار کم‌درآمد و کسب و کارها را دشوار می‌کرد. در کنار آن با شیوع کرونا به دلیل محدودیت‌هایی که در مرزها رخ داد، میزان صادرات غیرنفتی نیز به شکل قابل توجهی کاهش یافت و به این ترتیب دسترسی به یکی از دیگر از درآمدهای ارزی دولت نیز سخت شد. با این وجود در روزهای پایانی سال گذشته، دولت در چند بسته حمایتی اعلام کرد که از مردم و صاحبان کسب و کار حمایت خواهد کرد. اقشار کم درآمد به دو دسته تقسیم شدند. نخست گروه‌هایی که نیاز فوری به حمایت داشتند و در میان اقشار کم‌درآمد می‌ایستادند. دولت به این خانوارها در چند مرحله کمک بلاعوض کرد و به حساب سرپرستان خانوار مبالغی پرداخت شد. گروه دوم، مردمی بودند که یارانه نقدی دریافت می‌کردند و دولت به آنها وامی یک میلیون تومانی اختصاص داد. این گروه نیز با ثبت نامشان این وام را دریافت کردند و دولت اعلام کرد در ماه‌های بعد، اقساط این وام از محل یارانه نقدی، باز خواهد گشت. در کنار آن، دولت اعلام کرد که به صاحبان کسب و کارهایی که مجبور به تعطیلی شده‌اند یا کرونا به فعالیت آنها آسیب زده است نیز تسهیلات کرونایی پرداخت خواهد کرد. این تسهیلات نیز، پس از ثبت نام به گروه‌هایی از صاحبان مشاغل آسیب دیده اختصاص یافت. در ماه‌های بعد اما دولت مجبور شد به دلیل محدودیت در منابع مالی، حکم به گشایش کارها بدهد که همین موضوع به علتی برای آغاز موج دوم کرونا تبدیل شد. در کنار آنکه دولت اصرار دارد که حمایت‌ها انجام شده اما بسیاری از کسب و کارها می‌گویند عملا، یا حمایتی دریافت نکرده‌اند یا مبلغ دریافتی کفاف هزینه‌های آنها را نداده است. اختلاف نظر درباره محل هزینه کرد یک میلیارد یورو تسهیلات صندوق توسعه ملی که وزارت بهداشت می‌گوید هنوز در اختیار آنها قرار نگرفته نیز نشان می‌دهد شرایط از نظر مالی بسیار دشوار است.
موج دوم کمک‌ها؟
هرچند هنوز خبری از نهایی شدن طرح تعطیلی دوباره کلان‌شهرها وجود ندارد و دولت فعلا با آن مخالف است اما صرف کاهش ساعت کاری بار دیگر بر برخی کسب و کارها فشار وارد می‌کند. در صورتی که این برنامه ادامه‌دار شود، باز هم صاحبان مشاغل کوچک آسیب خواهند دید و قطعا نیاز به کمک دولت وجود دارد. این در حالی است که برآوردها نشان می‌دهد که در سال جاری، دولت رقمی بین 150 تا 250 هزار میلیارد تومان کسری بودجه دارد و حتی در اجرای طرح حمایت معیشتی مجلس که همان احیای توزیع کوپن است نیز سوال اصلی منابع مورد نیاز برای این برنامه است. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد دو راه پیش روی دولت خواهد بود. از سویی تلاش برای آزاد کردن منابع ارزی بلوکه شده در کشورهایی مانند کره جنوبی در هفته‌های گذشته دنبال شده اما با توجه به تحریم‌های امریکا و قرار گرفتن کشور در فهرست سیاه اف‌ای تی اف معلوم نیست که انتقال آنها به کشور چگونه ممکن خواهد بود و از سوی دیگر استفاده دوباره از صندوق توسعه ملی نیز دیگر گزینه است که با توجه به اختلاف نظرها درباره چگونگی هزینه کرد وام یک میلیارد یورویی در ماه‌های گذشته و محدودیت‌هایی که در این زمینه وجود دارد، در این حوزه نیز دشواری‌های فراوانی وجود خواهد داشت.
با وجود آنکه صرف تعطیلی دوباره شهرها، می‌تواند از نظر اجتماعی پیچیدگی‌های خاص خود را داشته باشد اما به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین دلایل تعلل دولت در اجرای این برنامه مشکلات اقتصادی بوده است. حتی اگر فرض را بر آن بگذاریم که بایدن رییس‌جمهور بعدی امریکا، به برجام بازگشته و تحریم‌ها را لغو می‌کند نیز ایران لااقل در چند ماه آینده همچنان با تحریم مواجه خواهد بود و برای حمایت از اقشار کم‌درآمد نیاز به منابع مالی فوری وجود دارد. از این‌رو به نظر می‌رسد مانند تمام هشت ماه گذشته، ایران در کنار مبارزه با ویروس کرونا، باید در زمان جنگ اقتصادی، در یک دوگانه دشوار انتخاب کند که آیا حکم به تعطیلی دوباره می‌دهد یا با تداوم طرح‌های دو پهلو، همزمان با مبارزه با کرونا، فعالیت‌های اقتصادی را نیز تداوم خواهد بخشید، طرحی که به نظر می‌رسد در موج سوم کرونا، عدم کارایی خود را به وضوح نشان داده است.
