بهینه‌سازی هدف گذاری استانی برای توسعه صادرات غیرنفتی
مسعود کمالی واردکانی و امید رنجبر|
پژوهشگران موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی|
در برنامه‌های توسعه صادرات کشور معمولاً به نقش و سهم استان‌ها و هدف‌گذاری در سطح استانی توجه می‌شود. اما در عمل به‌دلیل کمبود یا نبود اطلاعات قابل اتکا، امکان برنامه‌ریزی منسجم از سیاست‌گذار سلب می‌گردد. مهم‌ترین مشکل، انتشار آمار صادرات استان‌ها براساس آمار گمرکات خروجی کالا است و نه مبدأ تولید یا منشأ صدور کارت بازرگانی صادرکننده، لذا ظرفیتهای واقعی تولیدی و صادراتی استان‌ها در آمارهای رسمی تجاری کشور دیده نمی‌شوند، هدف‌گذاری‌ها نیز عمدتاً براساس توانمندی‌ها و پتانسیل‌های تولیدی استان‌ها صورت نمی‌گیرد و معمولاً استان‌های مرزی هدف‌گذاری متورمی (فراتر از توان تولیدی و صادراتی‌شان) دارند درحالی که توانمندی سایر استان‌ها در صادرات به نوعی کمتر از ظرفیتهای موجودشان برآورد می‌گردد. درحال حاضر بسیاری از کالاهای تولیدی در یک استان توسط صادرکنندگان استان‌های دیگر (عمدتاً استان‌های مرزی) صادر و از گمرکات خروجی کشور با نام استان مرزی یا در برخی موارد براساس نام و محل استان شرکت صادرکننده در سیستم اطلاعات گمرک ثبت و منتشر می‌گردد که این امر موجب عدم تقارن اطلاعات تجاری کشور و عدم امکان ارزیابی و برنامه‌ریزی دقیق صادراتی می‌گردد. بدین منظور اخیراًمطالعه اجمالی در خصوص ظرفیتهای تولیدی و صادراتی استان‌ها براساس آمار حسابهای منطقه‌ای تولید و ارزش افزوده منتشر شده توسط مرکز آمار ایران (آخرین آمار موجود مربوط به سال 95 است) صورت گرفت، که مقایسه آن با آمار صادرات استان‌ها براساس اطلاعات گمرک، حاوی نکات قابل توجهی است به‌طوری‌که۱- مطابق جدول ذیل، مقایسه ۱۰ استان اول صادرکننده کشور براساس اطلاعات آمار گمرک با ۱۰استان اول صادراتی کشور براساس ظرفیتهای تولیدی نشان می‌دهد که ۱۰ استان صدرنشین گروه اول و 14 استان صدرنشین گروه دوم، هرکدام 87 درصد صادرات را در بردارند و همچنین سه استان اول مرزی گروه اول 63 درصد صادرات و سه استان اول گروه دوم حدود 51 درصد صادرات را به خود اختصاص داده اند. لذا صادرات در گروه دوم توزیع متوازنتر و پراکندگی بیشتری پیدا کرده است.
۲- استان‌های بوشهر و خوزستان به دلیل وجود مجتمعهای تولیدی پتروشیمی در منطقه ماهشهر و عسلویه کماکان رتبه‌های خود را حفظ نموده اند، اگرچه سهم صادرات مورد انتظار از آنها متعادل‌تر شده است (بوشهر از 31.4 درصد به 23 درصد کاهش و خوزستان از 11.4 درصد به 21 درصد افزایش نشان می‌دهند) . در عین حال سهم مورد انتظار صادرات استان‌های مهم تولیدی شامل «تهران، کرمان، اصفهان، یزد، فارس، لرستان، همدان، اردبیل، البرز، مازندران، چهارمحال وبختیاری، خراسان جنوبی و مرکزی»، با توجه به ظرفیتهای تولیدی موجود، افزایش قابل توجهی یافته است. همچنین سهم استان‌های مرزی «هرمزگان، آذربایجان غربی، کردستان و کرمانشاه» کاهش قابل توجهی نشان داده و سهم بقیه استان‌ها تغییر محسوسی نشان نمی‌دهد.
پیشنهادها
۱- به منظور جمع‌آوری اطلاعات دقیق از صادرات استان‌ها لازم است پایگاه اطلاعات تجاری مستقر در گمرکات، اطلاعات تجارت کالایی را براساس محل ثبت شرکت صادرکننده، گمرک خروجی کالا و منشأ استانی کالا ثبت نماید. در واقع اطلاعاتی نظیر مبدأ تولید کالا، محل ثبت شرکت صادرکننده و گمرک خروجی کالا، سه جزو مهم اطلاعات تجاری برای تحلیل‌های آماری، هدف‌گذاری صادراتی و برنامه‌ریزی تجاری محسوب می‌شوند که لازم است در سیستم گمرکات کشور راه‌اندازی یا به روز‌رسانی و فعال شوند. به قرار اطلاع چنین فیلدهای اطلاعاتی در سیستم اطلاعات گمرکات تعبیه شده است اما عملاً به درستی و دقت تکمیل نمی‌گردد یا اطلاعات ثبت شده، به صورت نوبه‌ای منتشر نمی‌گردد.
2- عمده استان‌های کشور نیز بدلیل نظام آماری موجود، پیش بینی‌های صادراتی (کالا و بازار) را بدون توجه به ظرفیتهای تولیدی و صادراتی استان خود و براساس آمارهای مرسوم گمرکی صورت می‌دهند، حال آنکه لازم است با توجه به اشراف عملیاتی که نسبت به شرکت‌های تولیدی، تجاری و صادراتی در سازمان‌های صمت هر استان وجود دارد، این مهم با دغدغه بیشتری مورد توجه قرار‌گرفته و پایگاه اطلاعاتی مناسبی با همکاری معاونت برنامه‌ریزی وزارت متبوع طراحی و استان‌ها را مکلف به تکمیل سالانه آن نمایند. چنانچه استان‌های قزوین، البرز، کهگیلویه و مازندران به فهرست گروه دوم اضافه گردد، سهم صادرات استان‌های گروه دوم از 7۷ درصد به 87 درصد افزایش می‌یابد. توضیحات: به منظور محاسبه ظرفیت صادراتی استان‌ها بر اساس ظرفیت تولیدی‌شان، ابتدا سهم هر استان در تولید کشور به تفکیک کدهای آیسیک محاسبه شده است. سپس میزان صادرات کل کشور به تفکیک کدهای آیسیک محاسبه و در گام آخر ظرفیت صادراتی استان‌ها در هر یک از کدهای آیسیک از حاصل‌ضرب «سهم استان در تولید کشور در هر کد آیسیک» در «میزان صادرات کل کشور در هر کد آیسیک» به دست آمده است.
