عمق استراتژیک ترکیه

محسن جلیلوند

این واقعیت که ترکیه مدل اردوغان به دنبال ایجاد الگویی تازه از نئوعثمانیسم است،موضوع پنهانی نیست، اما شیوه تحقق این الگو برخلاف گذشته دیگر به  وسیله کشورگشایی نیست. ترکیه این روزها از طریق نفوذ یک چنین راهبردی را پیگیری می‌کند. در واقع سیاست نگاه به شرق و کاهش تشنجی که احمد داوود اوغلو زمانی که کرسی استادی دانشگاه را در اختیار داشت در قالب انتشار کتاب «عمق استراتژیک» در سال2001 مطرح کرد و بعد همان راهبرد را در دوران به دست گرفتن سکان هدایت وزارت امور خارجه و نخست‌وزیری ترکیه پیگیری کرده بود، کاملا از دستور کار ترکیه و اردوغان خارج شده است و الگوی مداخلات گسترده تنش‌آفرین را پیگیری می‌کند. داوود اوغلو در راهبرد تنش‌زای خود تلاش می‌کرد قدرت ترکیه را از طریق توسعه مناسبات ایجاد مشترکات دنبال کند، اما اردوغان این روند را مبتنی بر مداخالات و منازعات پیگیری می‌کند. این روند امروز در نحوه بازیگری ترکیه در مناطق مختلف از جمله کشورهای حوزه مدیترانه و لیبی، عراق، سوریه و...کاملا نمایان است. در حالی که ترکیه در زمان داوود اوغلو تلاش می‌کرد رویکردهای تنش‌زا در مناسبات ارتباطی خود ایجاد کند، امروز از این برنامه فاصله معناداری پیدا کرده است. یکی از حوزه‌های مهمی که ترکیه از دل این راهبرد تازه تنش زا آن را جست‌وجو می‌کند، منافع اقتصادی بلندمدت است که نقش تازه‌ای را در سطح منطقه به ترکیه می‌بخشد. نوع مناسبات ترکیه با رژیم صهیونیستی و بازی‌های پیچیده این کشور در منطقه حساسیت‌ها را نسبت به این کشور افزایش داده است. در واقع ترکیه به دلیل مشکلات اقتصادی گسترده داخلی و افت کارکرد نظام سیاسی، وارد دوره‌ای از تنازعات بیرونی می‌شوند تا از این طریق بخشی از مشکلات داخلی را پوشش دهند. البته تجربه ثابت کرده اگرچه ورود به این منازعات ممکن است یاده به نظر برسد اما خروج و مدیرات این تنش‌ها به این سادگی نخواهد بود. با این توضیحات می‌توان گفت که ترکیه با دمیدن در آتش تنازعات منطقه‌ای به دنبال حل مشکلات داخلی خود است. حضور ترکیه در منطقه قفقاز و منازعه قره‌باغ از جنبه‌های گوناگون می‌توان تحلیل و تفسیر شود. اینکه اردوغان رفته شعری را خوانده که اساسا برای جدایی منطقه قره باغ و باکو از سرزمین مادری‌اش یعنی ایران سروده شده است، نشان می‌دهد که آگاهی ترکیه از واقعیات منطقه و تاریخ آن بالا نیست. طبیعی است که نحوه بازیگری ترکیه در منطقه و یک چنین اظهارنظرهای تنش‌آفرینی با واکنش دستگاه سیاست خارجی کشورمان روبه‌رو خواهد شد و در زمینه اعتراض صورت خواهد گرفت. اما به هر حال ترکیه بعد از مساله قره‌باغ دسترسی افزونتری به دریای خزر خواهد داشت که بدون تردید موقعیت ژئوپلتیک این کشور درمنطقه را تقویت خواهد کرد. اما درباره نقش اقتصاد در این فعل و انفعالات بایدگفت که ترکیه مدت‌هاست تلاش می‌کند نقش تازه‌ای را در بازار انرژی منطقه ایفا کند. بعد از کشف یک میدان گازی در دریای مدیترانه ترکیه تلاش می‌کند تا خود را به ظرفیت‌های انرژی منطقه نزدیک کند. قبلا این تلاش را در خصوص نفت منطقه اقلیم و عراق صورت داده بود و امروز تلاش می‌کند تا از طریق آذربایجان ظرفیت‌های تازه‌ای در حوزه نفتی برای خود ایجاد کند و از نفت باکو بهره مند شود. از طریق آذربایجان هم به دنبال ان است به گاز ترکمنستان نزدیک شود و آن را جایگزین گاز ایران کنند. و زمانی که بعد از انقلاب 1917روسیه و حضور لنین و یارانش در پهنه سیاسی روسیه، تمام قراردهای زمان حکومت تزاری را لغو کنند که این کار هم انجام شد. هیاتی که از طرف ایران برای مذاکره با روس‌ها اعزام شده بودند، از روس‌ها خواستار لغو قراردادهای ترکمنچای و گلستان شدند، اما روس‌ها زیر بار لغو این قرارداد نرفتند. چرا که در آن زمان تازه منابع نفتی باکو کشف شده بود و این منطقه نقشی راهبردی در تامین انرژی بازی می‌کرد.این نقش استراتژیک امروز بسیار افزونتر شده است. مجموعه این تحولات ترکیه را در وضعیت تازه‌ای از منظر انرژی قرار می‌دهد. ترکیه که مجانی از آذربایجان در یک چنین نبردی حمایت نمی‌کند. قطعا منافعی در این میان تعریف شده است. کمترین دستاوردهای اقتصادی ترکیه از این شرایط تازه تامین نفت و گاز خود به صورت بلندمدت است. هر لیتر بنزین در ترکیه امروز به 25هزار تومان رسیده است، این مساله یکی از زمینه‌های بروز انتقادات از مسوولان حاکمیتی ترکیه است. ترکیه از این طریق با یک خط لوله کوتاه به آذربایجان می‌تواند زمینه تامین انرژی مورد نیاز خود را فراهم کند.ضمن اینکه اردوغان به دنبال تقویت تولیدات صادراتی ترکیه با استفاده از انرژی ارزان است. دسترسی به بازار جذاب آسیای میانه دیگر دستاوردی است که ترکیه در این شرایط تازه به دست می‌آورد. اما باید توجه داشت که مجموعه این تحولات بدون هماهنگی با ایالات متحده امکان پذیر نبود. ترکیه و آذربایجان با درک تغییر شرایط راهبردی جهان بعد از حضور بایدن نهایت تلاش خود را به کار گرفتند تا قبل از پایان دوره ترامپ مساله قره باغ را در وضعیت تثبیت شده‌ای قرار دهند. البته ترکیه در خصوص ایران هرگز دچار اشتباه استراتژیک نخواهد شد و تلاش خواهد کرد تا حداقل در ظاهر از ایران دلجویی کند تا زمینه تنش بیشتر با ایران فراهم نشود.