تبعات استقراض احتمالی دولت از بانک ها

کامران ندری

در صورتی که دولت بخواهد از روش‌های گوناگون برای جبران کسری بودجه خود از بانک مرکزی استقراض کند، رشد پایه پولی و تورم را به دنبال خواهد داشت. در خصوص تبعات استقراض احتمالی دولت از بانک مرکزی و چاپ اسکناس به منظور جبران کسری بودجه باید گفت که تورم ایجاد می‌کند. ما در اقتصادمان به‌طور مستقیم برنامه‌ای تحت عنوان استقراض دولت از بانک مرکزی نداریم. بلکه دولت‌ها به صورت غیرمستقیم به سراغ استقراض از منابع بانک مرکزی می‌روند. در خصوص شیوه‌های غیرمستقیم تامین مالی کسری بودجه از نظام بانکی باید گفت یک شیوه‌ای که دولت در سال‌های اخیر به صورت غیرمستقیم از منابع بانک مرکزی استفاده کرده، استفاده از منابع صندوق توسعه ملی بوده است. این منابع، ذخایری هستند متعلق به این صندوق که در حساب‌هایی در خارج از کشور قرار دارد که البته در حال حاضر به دلیل تحریم‌ها، مسدود هستند و بلوکه شده‌اند. خب دولت مستقیم نمی‌تواند ارز موجود در این حساب‌ها را مورد استفاده قرار دهد. در نتیجه با اخذ مجوز، مالکیت این ذخایر را به بانک مرکزی منتقل می‌کند و بانک مرکزی معادل اینها، ریال چاپ می‌کند و به دولت می‌دهد. اگر بانک مرکزی آن ارزها را می‌توانست بفروشد و ریال در اختیار مردم را جمع آوری کند، مشکلی به وجود نمی‌آمد، ولی چون نمی‌تواند این ارزها را در بازار بفروشد، مجبور است که اصطلاحا ریال چاپ بکند که البته این امر به گونه‌ای است که فقط حساب‌های دولت را بستانکار می‌کند. به عبارت دیگر منجر به خلق پول برای دولت می‌شود. روش دوم؛ این است که از تسهیلات بانکی استفاده می‌شود. یعنی با مجوز مجلس، تسهیلات تکلیفی ارایه می‌شود. بعد وقتی دولت در سررسید آن، نمی‌تواند از عهده بازپرداخت بدهی هایش بربیاید، در نتیجه بانک‌ها بستانکار می‌شوند، در واقع مطالباتشان از دولت از این محل افزایش پیدا می‌کند و در نهایت فشار به بانک مرکزی آورده می‌شود و بانک مرکزی نیز مجبور می‌شود که منابع در اختیار بانک‌ها قرار دهد، به بیان دیگر پول چاپ می‌کند. از سویی برای اینکه بانک‌ها با مشکل مواجه نشوند، بعد از مدتی دولت به بانک مرکزی می‌گوید که آن تعهدات و بدهی‌های بانک‌ها به خودت را به حساب بدهی‌های دولت به بانک مرکزی لحاظ کن. یعنی یک تهاتری انجام می‌شود و در نهایت مثل این می‌ماند که دولت برای تامین مخارج خودش از منابع بانک مرکزی استفاده کرده است. سومین راهی که به نوعی خیلی ظریف به سراغ استقراض غیرمستقیم از منابع نظام بانکی می‌رود این است که دولت اذعان می‌کند که کسری بودجه را از طریق فروش سهام در بازار سرمایه تامین می‌کند. این راه خیلی خیلی غیرمستقیم است که فهم آن دقت بالایی نیاز دارد.دولت می‌گوید سهامم را در بازار سرمایه عرضه می‌کنم، منتهی برای اینکه قیمت سهام بالا برود، به بانک مرکزی فشار می‌آورد که نرخ بهره را پایین نگهداری کند، در نتیجه پایین نگه داشتن نرخ بهره در بازار بین بانکی، منجر به افزایش قدرت خلق پول بانک‌ها می‌شود. یعنی دولت به هزینه افزایش رشد نقدینگی در اقتصاد، یک رونقی را در بازار سهام ایجاد می‌کند تا در نهایت بتواند سهامش را در بازار سرمایه با قیمت بالاتر بفروشد. این روش، خیلی ظریف است و مستقیما منجر به رشد نقدینگی نمی‌شود، ولی غیرمستقیم به خاطر اینکه نرخ بهره را بانک مرکزی پایین نگه داشته است، رشد نقدینگی در نهایت افزایش پیدا می‌کند.بانک مرکزی مجبور می‌شود برای اینکه جلوی افزایش نرخ بهره را بگیرد، منابع به بازار بین بانکی تزریق کند. تزریق منابع یعنی چی، یعنی پایه پولی را افزایش بدهد.اینها روش‌های غیرمستقیمی است که به شرایط زمان و در شرایط مختلف، دولت از آنها استفاده کرده و در یکی دو سال اخیر بیشتر از روش اول و دوم یعنی منابع صندوق توسعه ملی و رونق بازار سهام، استفاده کرده است.دولت تصور می‌کند روش‌های تامین کسری بودجه، غیرتورمی بوده، اما واقعیت این است که تورمی که ما الان با آن مواجه هستیم، عمدتا به کسری بودجه دولت و این شیوه‌های غیرمستقم و ظریف و در واقع زیرکانه‌ای که دولت استفاده کرده بازمی‌گردد که در نهایت، این روش‌ها به بانک مرکزی ختم می‌شود.یعنی با پایین نگه داشتن نرخ بهره برای اینکه قیمت سهام بالا برود و یا فروش ارز صندوق توسعه ملی و همچنین تسهیلات تکلیفی، همگی نشان می‌دهد که همه این راه‌ها نه به‌طور مستقم ولی به روش‌هایی به منابع بانک مرکزی منتقل شده و شاهد تورم بالای این سال‌ها در اقتصاد کشورمان هستیم.هشدارهای رییس کل بانک مرکزی در خصوص استفاده دولت از منابع صندوق توسعه ملی و موضع بانک مرکزی و شخص رییس کل در خصوص منابع صندوق توسعه ملی، کاملا شفاف و روشن است.آقای همتی گفته‌اند این یعنی تامین کسری بودجه دولت از طریق پایه پولی؛ گرچه اسمش این است که دولت منابع صندوق توسعه ملی را استفاده کرده ولی در واقع از محل رشد پایه پولی، کسری بودجه دولت تامین شده است. این موضوع صراحتا توسط دکتر همتی در پست‌های اینستاگرامی اشاره شده است.در کشورهای دنیا، بانک‌های مرکزی بر کاهش تورم متعهد هستند و با مشکلات دولت کاری ندارد. روش‌هایی که دولت در این چند سال اخیر برای تامین کسری بودجه خودش استفاده کرده است، عمدتا روش‌های تورم زا بوده و شیوه‌های غیرتورمی را استفاده نکرده است.