هفت خوان افزایش نرخ ارز

محمدرضا  منجذب

چرا نرخ ارز در بازارهای ایران صعودی شده است؟ این پرسشی است که پاسخگویی به آن، بعد از اظهارنظرهای اخیر مسوولان اجرایی و مسوولان بانک مرکزی بیشتر از هر زمان دیگری در تیررس رسانه‌ها و افکار عمومی قرار گرفته است. در واقع مردم و کارشناسان به دنبال دلایل واقعی افزایش نرخ ارز در بازار ایران هستند تا بتوانند تصویری از احتمالات پیش رو نیز به دست آورند. واقع آن است که ریشه اصلی مشکلات ارزی کشور و نوسانات بازار ارز به دلیل عملکردی است که بانک مرکزی در حوزه مدیریت بازار از خود بروز داده است. در بررسی تحلیلی دلایل اصلی افزایش نرخ دلار می‌توان به‌طور اختصار دلایل را به این صورت دسته‌بندی کرد: نخست، احتیاط دولت و بانک مرکزی در تامین ارز مورد نیاز بازار: نخستین دلیل در بروز نوسانات مرتبط با نحوه عملکرد بانک مرکزی در مواجهه با بازار ارزی کشور است. واقع آن است که بانک مرکزی در نحوه تامین ارز مورد نیاز بازار، راه‌های ارایه آن و زمان ارایه ارزهای مورد نیاز عملکرد مناسبی از خود به ثبت نرسانده است.  

در واقع بانک مرکزی بیشتر در شمایل نهادی واکنشگر به مدیریت بازار ارز پرداخته است تا ساختاری که به دنبال کنش مناسب در مواجهه با بازار ارز باشد. مبتنی بر این رویکرد نخستین دلیل افزایش نرخ ارز و شاید مهم‌ترین دلیل آن نحوه مدیریت این بازار توسط بانک مرکزی است. دوم؛ کاهش صادرات نفتی و غیرنفتی به دلیل کرونا و لذا کاهش عرضه ارز در داخل؛ گزاره دوم در خصوص مشکلات ارزی نیز مرتبط با عرضه ارز در داخل است. به هر حال شرایط پساکرونا، تحریم‌های اقتصادی و برخی مشکلات داخلی وضعیتی را ایجاد کرد که صادرات کشور در بخش‌های مختلف با کاهش روبه رو شد. در این شرایط بانک مرکزی هم در عرضه ارز مورد نیاز بازار، مدیریت مطلوبی از خود نشان نداد تا در نهایت بازار با کمبود ارز و پس از آن با افزایش نرخ ارز مواجه شود. سوم؛ گشایش فعالیت‌های اقتصادی و افزایش تقاضای ارز برای تامین مواد اولیه برای تولید و غیره؛ در شرایطی که گشایش‌های اقتصادی برای هر اقتصادی می‌تواند خبر امیدبخشی باشد، اما این روند برای اقتصاد ایران منجر به افزایش تقاضاهای ارزی و متعاقب آن افزایش نرخ ارز شد. با توجه به اینکه بنگاه‌های اقتصادی برای افزایش دامنه‌های فعالیت خود احتیاج به تجهیزات و تکنولوژی‌های خاصی داشتند، این روند بر افزایش نرخ ارز افزود. چهارم؛ تشدید تحریم‌های امریکا، که هم موجب کاهش درآمدهای ارزی شده و هم مشکل ورود ارز به داخل را ایجاد کرده است: نمونه عینی یک چنین مشکلاتی در بلوکه شدن حدود 7میلیارد دلار از دارایی‌های ارزی ایران در کره جنوبی نمایان شد. تحریم‌های امریکا باعث شد ایران نتواند از درآمدهای ارزی خود استفاده کند و این روند باعث افزایش نرخ ارز در کشورمان شد. این روند در نهایت اثرات عینی خود را در افزایش نرخ باقی گذاشت و باعث شد نرخ ارز صعودی شود. پنجم؛ تامین کسری بودجه دولت با افزایش نرخ ارز: موضوع بعدی معادله کسری بودجه دولت است. کسری بودجه‌ای که یکی از عوامل اصلی تکانه‌های ارزی کشور بوده است. این روند کسری بودجه هر سال در زمان بررسی بودجه دوباره طرح می‌شود و در نهایت باعث استقراض از بانک مرکزی، چاپ پول توسط دولت، رشد نقدینگی، توسعه پایه پولی و... می‌شود. ششم؛ گسترش شدید نقدینگی طی چند ماه اخیر و لذا کاهش ارزش ریال؛ یکی از تبعاتی عینی کسری بودجه و استقراض بانک مرکزی در رشد نقدینگی نمایان می‌شود. رشد نقدینگی هم بعد از بروز، باعث مشکلات فراوانی در اقتصاد کشور می‌شود و در نهایت ساختارهای پولی و مالی را با اخلال مواجه می‌کند. نتیجه عینی یک چنین روندی باعث افزایش نرخ ارز و متورم شدن ساختارهای پولی و مالی کشور می‌شود. هفتم؛ کاهش شدید قیمت نفت؛ در نهایت عاملی که باعث افزایش نرخ ارز در کشور شده، کاهش قیمت و کاهش فروش نفت و متعاقب آن کاهش ورودی ارز به کشور است. این روند بعد از تحریم‌های اقتصادی و عدم امضای اف‌ای‌تی‌اف و... شرایط ارزی کشور را در وضعیت نامتقارنی قرار می‌دهد. نتیجه یک چنین وضعیتی در نهایت باعث افزایش نرخ ارز و متعاقب آن بروز مشکلات اقتصادی و معیشتی فراوانی برای کشور خواهد شد. بدیهی است ابداع راه‌حل برای هرکدام از مشکلات بالا (که سخت و پیچیده است) می‌تواند مشکل افزایش نرخ ارز را التیام بخشد. بخشی از مشکلات یاد شده از طریق اعمال مدیریت داخلی مطلوب، بخشی دیگر از طریق بهبود مناسبات ارتباطی با جهان پیرامونی و بخشی دیگر از طریق طراحی نقشه راه تقنینی منطقی رفع خواهد شد.