کرونا انتقال آب خزر را هم به تعویق انداخت

فعلا یک - هیچ  به  نفع  فعالان محیط زیست

گلی ماندگار| اواخر سال گذشته بود که طرح انتقال آب دریای خزر به سمنان از سوی دولت به تصویب رسید. این در حالی بود که بسیاری از کارشناسان نسبت به عواقب این کار هشدار دادند و بسیاری از فعالان محیط زیست اجرایی شدن این طرح را سنگ بنای نابودی خزر دانستند. اما همه‌چیز برای اجرایی شدن طرح تصویبی دولت آماده بود که ...

     شاید وقتی دیگر

ناگهان ایران هم درگیر پاندمی کرونا شد. اتفاقی که باعث شد دولت آنقدر در حوزه سلامت درگیر شود که دیگر زمانی برای اجرایی کردن این طرح نداشته باشد. اما مسکوت ماندن این طرح نشان از اجرا نشدن آن ندارد. چه بسا دولت در اولین فرصت دوباره به فکر اجرایی کردن آن بیفتد و باز هم هشدارها نتوانند جلوی این کار را بگیرد. همانطور که در بسیاری از موارد دیگر هشدار کارشناسان و فعالان محیط زیست نادیده و ناشنیده انگاشته شد. نمونه بارز آن هم مساله دریاچه ارومیه بود که البته آن هم به لطف خانه‌نشینی مردم و مسوولان در دوران کرونا کمی اوضاعش بهتر شد. اما طرح انتقال آب خزر فعلا در مرحله شاید وقتی دیگر قرار دارد.

    از ارومیه تا خزر

اواسط دهه ۸۰ بود که زنگ خطر خشک شدن دریاچه ارومیه به صدا درآمد، اما آن روزها هم کسی این اتفاق را جدی نگرفت. اما کاهش ۱.۵ متری تراز آب دریای خزر طی ۱۰سال باعث شده تا کارشناسان حوزه محیط زیست از مرگ دریاچه خزر بگویند. براساس یافته‌های محققان در ایران، تراز آب دریای خزر در سال‌های اخیر کاهش یافته است، ضمن اینکه انواع مواد آلاینده و فاضلاب‌های شهری و کشاورزی به این دریا وارد می‌شود که با افزایش بار آلی در بستر و کاهش اکسیژن در این مناطق، دریای خزر در بخش‌های عمیق به محیطی مرده تبدیل می‌شود.

    تامین ۸۱  درصد آب خزر از ولگا

دریای خزر سال‌هاست که مورد بی‌مهری قرار گرفته است. از همان زمانی که سد‌سازی روی رودخانه‌هایی که به این دریاچه منتهی می‌شدند شروع شد و بعد هم پای فاضلاب‌های انسانی و صنعتی به دریای خزر باز شد.

 اتفاقی که باعث شده تا آلودگی آب دریای خزر حداقل در سواحل ایران افزایش چشمگیری داشته باشد. البته دیگر همسایه‌های این دریاچه هم با استخراج نفت و گاز در آلوده کردن آن سنگ تمام گذاشته‌اند و مدتی است که کشور قرقیزستان هم با استفاده از آب‌شیرین‌کن و فرستاندن پساب آن به دریای خزر زمینه آلودگی صد چندان این دریاچه را فراهم کرده است. این در حالی است که در سال‌های خیلی دور بیش از ۱۳۰ رودخانه به دریای خزر می‌ریختند و در حال حاضر عمده آب دریاچه خزر از طریق رودخانه ولگا در روسیه تامین می‌شود. حال فکر کنید روزی روسیه تصمیم بگیرد روی این رودخانه سد احداث کند، آن وقت است که روند مرگ دریای خزر شدت می‌گیرد و دیگر کاری هم از دست کسی برنمی‌آید. در حال حاضر طبق آمارهای منتشر‌شده بیش از ۸۱ درصد آب دریای خزر توسط رودخانه ولگا تامین می‌شود. 

   ۳۰۰    میلی‌متر میانگین  بارندگی در خزر 

آنچه بر اهمیت حفظ دریای خزر می‌افزاید، این است که دریای خزر محیط زیست گرانبهاترین ماهی‌های دنیاست؛ محیط زیستی که هر روز بیشتر از قبل رو به نابودی گذاشته و تنها دلیل آن هم فعالیت‌های انسانی در این دریاست. فاضلاب، پساب و البته استخراج بی‌رویه از ذخایر آن باعث شده تا هر روز بر میزان آلودگی دریای خزر افزوده شود. این دریاچه که زمانی به یکی از دریاچه‌های آب شیرین دنیا معروف بود حالا هر روز بر غلظت و شوری آن افزوده می‌شود. 

  یک کارشناس حوزه آب: 

انتقال آب خزر کارشناسی نیست

اسماعیل شهبازی کارشناس حوزه آب در رابطه با موضوع انتقال آب دریای خزر به «تعادل» می‌گوید: خوشبختانه این پاندمی هر چند که تاثیرات خیلی بدی در زندگی همه مردم دنیا داشته اما تا اینجای کار به نفع خزر تمام شده است و طرح انتقال آب این دریاچه را مسکوت گذاشته است. اما فراموش نکنیم که حفاظت از دریای خزر هیچگاه به‌درستی انجام نمی‌گیرد و در این بین تمام کشورهای همسایه این دریاچه در از بین رفتن آن به نوعی مقصرند. البته ایران شاید بیش از همه نسبت به حفاظت از این دریاچه بی‌توجه بوده است. همین طرحی که در دولت تصویب شده برخلاف اهدافی است که برای زنده ماندن دریای خزر در نظر گرفته شده است. انتقال آب از این دریاچه به فلات مرکزی به هیچ‌وجه کارشناسی شده نیست و می‌تواند در مدت کوتاهی عواقب جبران‌ناپذیری برای دریای خزر داشته باشد. 

او در رابطه با عوامل طبیعی و انسانی که در کم و همچنین آلوده شدن آب دریای خزر دخیل هستند، می‌گوید: سهم عوامل طبیعی از عوامل انسانی بسیار کمتر است. سد‌سازی در بالادست رودخانه‌هایی که به دریای خزر می‌ریزند خود یکی از عواملی است که باعث شده تامین آب این دریاچه نسبت به گذشته با مشکل مواجه شود. از سوی دیگر وقتی فاضلاب انسانی و صنعتی به این دریاچه ریخته می‌شود، شما نباید توقع داشته باشید این دریاچه مانند گذشته باشد. به‌طور مثال اگر بیش از ۴۰ سال پیش به سواحل دریای خزر می‌رفتید، اشتیاق رفتن به دریا را داشتید اما امروز آب‌های ساحلی به قدری آلوده‌اند که شنا کردن در آن می‌تواند باعث بروز امراض گوناگونی شود، حال تصور کنید که آبزیان این دریاچه چه وضعی دارند؟ بسیاری از ماهی‌هایی که از دریای خزر صید می‌شوند، آلوده اند؛ به همین خاطر است که خیلی از کارشناسان استفاده از ماهی‌های شمال را توصیه نمی‌کنند.

    سدسازی بلای جان خزر

این کارشناس حوزه آب در مورد کشورهایی که به غیر‌از ایران در آلودگی و پس‌رفت آب دریای خزر هستند موثرند، می‌گوید: غیر از روسیه همه کشورهای دیگر روی رودخانه‌هایی که به دریای خزر می‌ریزد، سدسازی کرده‌اند، به همین خاطر حجم آب ورودی به این دریا کم شده است. 

  آغاز مرگ خزر از میانکاله؟

این روزها خبرهای زیادی از وضعیت اسف بار تالاب میانکاله به گوش می‌رسد، مرگ دسته جمعی پرندگان مهاجر در این تالاب نگرانی‌های زیادی را به وجود آورده و این در حالی است که هنوز هیچ دلیل قطعی برای این اتفاق مشخص نشده و همه‌چیز ماه‌هاست که در دست بررسی قرار دارد. این اتفاق شاید همان هشداری باشد که سال گذشته مدیرکل دفتر سواحل و تالاب‌های ساحلی سازمان محیط زیست در این باره داده بود. شهرام فداکار از روند کاهنده آب خزر ابراز نگرانی کرده بود. او ادامه این روند را آغازی برای از بین رفتن تالاب‌های اطراف خزر دانسته بود. اما موضوع مهم دیگری هم مطرح است؛ رشد ناگهانی و مضر جلبکی. بنا به گفته شهرام فداکار اگر رشد ناگهانی و مضر جلبکی مداوم اتفاق بیفتد، جلبک‌ها به مرور می‌میرند و جسم و بدنه آنها بر کف دریا ریخته و شروع به تجزیه می‌کند. در چنین شرایطی از آنجایی که اکسیژن در آب کافی نیست باعث می‌شود متان از آن تولید شده و منجر به مرگ موجودات دریایی شود اما این اتفاق در بخش‌هایی از دریا سواحل کم‌عمق مانند میانکاله رخ می‌دهد که جریان آب زیادی ندارند و تبدیل به دریای مرده می‌شود. همچنین ورود ۹۰ درصد فاضلاب‌ها در مناطق ساحلی به دریای خزر آمار تکان‌دهنده‌ای است. 

     خزر فعلا نمی‌میرد؛ در آینده ممکن است!

مجتبی شوریان، مهندس آب و محیط زیست درباره مرگ دریای خزر می‌گوید: قرار نیست این اتفاق طی دو یا سه سال آینده روی دهد، اما اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، در آینده‌ای نه چندان دور دریای خزر به دریایی مرده تبدیل خواهد شد. کارشناسان محیط زیست این خطر را احساس کرده‌اند و تصمیم گرفته‌اند قبل از اینکه خیلی دیر شود هشدار دهند. به هر حال نباید فراموش کنیم که منابع تامین آب خزر طی سال‌های متمادی کمتر و کمتر شده‌اند، در حال حاضر تنها تامین‌کننده اصلی آب دریاچه خزر رودخانه ولگا است. خزر به آب‌های آزاد دسترسی ندارد برای همین با ورود فاضلاب و پساب‌های صنعتی و اکتشافات نفتی که در حال حاضر انجام می‌شود، کیفیت آب این دریاچه هر روز بدتر می‌شود. به خصوص در نوار ساحلی ایران که تراکم جمعیت بالاست، از لحاظ آلاینده‌های انسانی خیلی وضعیت مناسبی ندارد. اگر بحث انتقال آب هم اجرایی شود و پساب‌های آب‌شیرین‌کن‌ها وارد دریا شود، این کیفیت را بدتر می‌کند و از لحاظ زیست محیطی مشکلات خیلی شدید‌تری را به وجود خواهد آورد. این اتفاق در قرقیزستان هم می‌افتد البته حجم آبی که آنها برداشت می‌کنند خیلی زیاد نیست، اما همان مقدار هم باعث شده که پساب آن آلودگی گسترده‌ای را در بخش ساحلی به وجود آورد.

   یک - هیچ به نفع فعالان محیط زیست

از زمانی که طرح انتقال آب دریای خزر از سوی دولت مطرح شد بسیاری از کارشناسان و فعالان محیط زیست با این طرح مخالفت کردند و اجرایی شدن آن را آغازی برای نابودی خزر دانستند. اما با ورود کرونا این طرح به نوعی مسکوت ماند و دولت درگیر مشکل بزرگ‌تری به نام پاندمی کووید 19 شد. اما این پاندمی هم یک روزی تمام می‌شود و این طرح ممکن است یک بار دیگر در دستور کار قرار بگیرد.