دلایل ظهور ابرثروتمندان ایرانی

مشکلات بانکی، مالیاتی و یارانه‌ای طبقه‌ای از ثروتمندان نوظهور را شکل داده است

زهرا سلیمانی|

«طبقه تازه از ثروتمندان ایرانی ظهور و بروز پیدا کرده‌اند.» این خبری است که طی روزهای پایانی هفته بازتاب‌های فراوانی در فضای عمومی کشور پیدا کرده و دیدگاه‌های متفاوتی در خصوص آن مطرح شده است. نشریه اقتصادی فوربس در گزارشی به این نکته اشاره کرد که با وجود تشدید تحریم‌های امریکا و شیوع گسترده کرونا، تعداد میلیونرها (کسانی که یک میلیون دلار و بیشتر ثروت دارند) به طرز قابل توجهی بیشتر شده است. تعداد ایرانیان ثروتمند در سال ۲۰۲۰ بیش از ۲۱ درصد نسبت به سال قبل آن بیشتر شده؛ در حالی که متوسط جهانی ۶.۳ درصد بوده است. ثروت این افراد نیز طی همین سال بر حسب دلار ۲۴.۳ درصد افزایش داشته است. وحید شقاقی شهری، اقتصاددان در یادداشتی اختصاصی برای «تعادل» چرایی بروز یک چنین وضعیتی در اقتصاد ایران را تشریح کرده است.

شقاقی با اشاره به دلایل بروز یک چنین صحنه‌آرایی ویژه‌ای در اقتصاد و معیشت ایران می‌گوید: در شرایطی که دامنه وسیعی از شهروندان ایرانی این روزها با مشکلات معیشتی فراوانی روبه‌رو هستند، مجله فوربس لیست تازه‌ای از ظهور ثروتمندان ایرانی را منتشر کرد که در این بازه زمانی، ظهور کرده‌اند. طبقه‌ای که در این شرایط دشوار معیشتی توانسته‌اند هر روز بر ثروت خود بیفزایند و ثروت‌های نجومی کسب کنند. واقع آن است که در همه کشورها زمانی که تورم رخ می‌دهد، این ثروتمندان هستند که گلایه‌مند هستند و تلاش می‌کنند تا هر چه سریع‌تر، دوره تورمی در جامعه پشت سر گذاشته شود، اما در کشورمان با بروز تکانه‌های تورمی همه بار مشکلات اقتصادی و معیشتی بر دوش طبقات محروم سوار می‌شود. این یک زنگ هشدار و آلارم خطر است که در جامعه ایرانی به صدا درآمده است و چنانچه هر سریع‌تر برای آن فکری نشود در ادامه به اشکال خطرناکی در قالب آسیب‌های اجتماعی، شکاف طبقاتی بزرگ و... ظهور پیدا خواهد کرد. پرسشی که با این مقدمات به ذهن خطور می‌کند آن است که دلایل بروز یک چنین طبقاتی از ثروتمندان در ایران چیست؟ واقع آن است که ایران در دهه 90 با میانگین 24درصد تورمی مواجه بوده است. در مجموع سه سال گذشته بیش از 115درصد تورم داشته‌ایم. ایران جزو 5 کشوری است که بالاترین تورم‌های جهانی را داشته است. اما مساله‌ای که باعث ظهور ابرثروتمندان می‌شود آن است که نظامات بازتوزیع ثروت در کشورمان به درستی عمل نمی‌کنند. یعنی تورم در ایران به نفع ثروتمندان تمام می‌شود. به عبارت روشن‌تر، بیش از 75 میلیون ایرانی (دهک‌های میانی و پایینی) بار اصلی تورم را به دوش می‌کشند. 5 میلیون نفر اوضاع نسبتا مطلوبی دارند و حدود 2 الی 3 میلیون نفر نیز با ثروت‌های نجومی روبه‌رو هستند. دلیل اصلی یک چنین آرایشی آن است که سه ساختار مهم بازتوزیع ثروت که شامل نظام مالیاتی، بانکی و یارانه‌ای است در اقتصاد ایران به نفع ثروتمندان جهت‌گیری شده است. برخلاف سایر کشورها که این سه‌گانه بازتوزیع ثروت به نفع طبقات محروم است.

نخست، سیستم مالیاتی: همه جای دنیا مالیات بر ثروت و مالیات بر مجموع درآمد و مالیات بر عایدی سرمایه وجود دارد. این رویکردهای مالیاتی ثروت را از طبقات بالا گرفته و به نفع طبقات محروم بازتوزیع می‌کند. با بروز تورم، با این ابزارهای مالیاتی تلاش می‌کنند تا ثروت‌های نجومی طبقات بالا را به نفع طبقات متوسط و محروم بازتوزیع کنند. در ایران مالیات بر ثروت وجود ندارد. با بروز تورم، دارایی دهک‌های برخوردار چندین برابر می‌شود، اما مالیاتی از آنها دریافت نمی‌شود. این در حالی است که در کشورهای اروپایی زمانی که یک ملک که 500 هزار دلار قیمت دارد و ناگهان در اثر تورم قیمت این خانه به یک میلیون دلار می‌رسد، سیستم مالیاتی مستقر، از صاحب ملک بیش از 90 درصد سود خالص را در قالب مالیات دریافت می‌کند و به نفع طبقات محروم بازتوزیع می‌کند. اما در ایران این روند معکوس است. یک حقوق‌بگیر با 5 الی 6 میلیون تومان حقوق، بلافاصله پس از واریز حقوق باید مالیات بدهد، اما سوداگری که با یک معامله و بدون هیچ سودی، صدها و هزاران میلیارد تومان سود کرده، مالیاتی پرداخت نمی‌کند.

دوم، نظام بانکی: در دهه 90 نرخ بهره حقیقی در ایران منفی بوده است. به عنوان مثال در دو سال گذشته تورم 40درصد بوده است. اما نرخ بهره اسمی بین 16تا 18 درصد بوده است. در این شرایط نرخ بهره حقیقی، منهای 22 درصد می‌شود. در یک چنین شرایطی هر شخص یا جریانی که به تسهیلات بانکی دسترسی داشته باشد، در آنِ واحد 22 درصد سود می‌کند. باید دید چه کسانی به تسهیلات بانکی دسترسی دارند؟ افراد و جریاناتی که از نفوذ بالا برخوردارند و یا از ثروت بالا برخوردار هستند، تسهیلات بیشتری دریافت می‌کنند. از یک طرف افراد دارای نفوذ و دارای رابطه از تسهیلات بهره‌مند هستند و از سوی دیگر طبقات ثروتمند که وثیقه لازم برای دریافت تسهیلات را تامین می‌کنند و به این سود سرشار متصل می‌شوند. یکی از ریشه‌های اصلی افزایش ثروت طبقات بالا، این ساختار بانکی معیوب است که به جای توجه به اقشار محروم در راستای منافع طبقات دارا عمل می‌کنند. فرد محرومی که بخواهد برای جهیزیه فرزندش، یا گذران معیشت و...40 میلیون وام بگیرد با هفت‌خوان سیستم بانکی برای اخد وثایق و... مواجه می‌شود، اما ثروتمندان و افراد دارای رابطه و نفوذ به راحتی به وام‌های صد یا هزاران میلیارد تومانی دسترسی پیدا می‌کنند.

سوم، نظام یارانه‌ای: در اقتصادی ایران بیش از هزار هزار میلیارد تومان یارانه توزیع می‌شود. اما در شرایطی که جهت‌گیری این یارانه‌ها به ‌طور طبیعی باید متوجه طبقات محروم باشد؛ این طبقات برخوردار هستند که از این ساختار یارانه‌ای سود می‌برند. افرادی که کارخانه‌ها یا بنگاه تولیدی دارند، سهم بیشتری از یارانه‌های انرژی می‌برند، در حالی که کالاهای تولیدی خود را به دلار بازار آزاد به فروش می‌رسانند. از سوی دیگر خانواده‌هایی که مصرف‌گرایی بیشتری دارند و اقلام اساسی بیشتری خریداری می‌کنند، سهم بیشتری از یارانه‌های پرداختی دارند.

چهارم، عدم شفافیت و نوسانات اقتصادی: این مورد هم عامل بعدی است. در سال‌های اخیر نوسانات پی‌در‌پی در نرخ دارایی‌ها در بازارهایی چون دلار، سکه، مسکن، خودرو گرفته تا بورس و اخیرا هم بازار رمرزارزها ظهور پیدا کرده است. این نوسانات باعث ثروت‌های نجومی، برای عده‌ای خاص شده است. وقتی نظام مالیاتی به درستی کار نمی‌کند، ثروتمندان از بازار دارایی‌ها و جابه‌جایی نقدینگی در بازار دارایی‌ها، سودهای کلانی کسب می‌کنند. ضمن اینکه این طبقه برخوردار هم به نظام بانکی و تسهیلاتی دسترسی بیشتری داشته‌اند و هم یارانه افزون‌تری دریافت کرده‌اند. در عین حال مالیاتی هم نپرداخته‌اند و سودهای نجومی بدون کار و تلاش و زحمت برده‌اند. این روند باعث افزایش شکاف طبقاتی شده و علامت ناگواری به جامعه ایرانی می‌دهد. بنابراین 7 دهک ایرانی‌ها در وضعیت وخیم معیشتی هستند و حتی برای اجاره یک واحد خانه حداقلی و تامین خوراک و پوشاک هم مشکل دارند. دهک‌های هشتم و نهم در وضعیت متعادل و نسبتا خوب هستند و یک دهک هم ثروت‌های نجومی خود را چند برابر کرده‌اند. این روند به اندازه‌ای غیرمتعادل بوده که توجه مجامع جهانی اقتصاد و رسانه‌هایی چون فوربس را نیز جلب کرده‌ است.

 رشد انفجاری شمار میلیونرهای دلاری در ایران در سایه تحریم و کرونا

نشریه فوربس در مقاله‌ای می‌نویسد، شمار افراد پردرآمد در سال ۲۰۲۱ در ایران بالای ۲۱ درصد رشد داشته است. به نوشته این مجله، ۲۵۰ هزار میلیونر در ایران زندگی می‌کنند و ۷۲ درصد افراد پردرآمد در رمزارزها سرمایه‌گذاری کرده‌اند.

در سال ۲۰۲۰ شمار افراد پردرآمد در ایران ۶/۲۱ درصد رشد کرده است.

رشد تعداد میلیونرهای دلاری در ایران در حالی که این کشور با تحریم‌های وضع شده توسط امریکا روبروست و درگیر پاندمی کروناست که انفجاری بوده است.

در سال ۲۰۲۰ شمار افراد پردرآمد (افراد با درآمد خالص بالا) در ایران۲۱/۶ درصد رشد کرده است. میانگین جهانی این مقوله، در همین سال، ۶/۳ درصد بوده است.

بر اساس گزارش کاپژمینای (شرکت مشاوره فناوری اطلاعات) که روز ۲۹ ژوئن منتشر شد، در بازه زمانی ماه مارس تا ژوئن ارزش بازار ارز تهران در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۶۲۵ درصد افزایش داشته است.

۲۵۰ هزار ابرمیلیونر در ایران

این گزارش با اشاره به تحریم‌ها و عدم سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی می‌نویسد که بسیاری از سرمایه‌داران ایرانی در بازار سهام سرمایه‌گذاری کردند و بازار پرتلاطم از آنها میلیونر ساخته است. کاپژمینای شمار ابرمیلیونرهای ایرانی را ۲۵۰ هزار نفر می‌داند که بیشتر آنها در تهران زندگی می‌کنند. به نوشته فوربس، شماری از طبقات ثروتمند در ایران پول خود را در بورس و استخراج رمزارزها سرمایه‌گذاری کردند.

  بورس و رمزارز: دو دلیل رشد طبقه جدیدی از میلیونرها

به نوشته فوربس، دولت هم با تزریق سرمایه به بورس به ثروتمندتر شدن شماری محدود و رشد طبقه جدیدی از ثروتمندان کمک کرد. بنا بر این نوشته، برق ارزان‌قیمت در ایران و شرایط مطلوبی که برای استخراج بیت‌کوین برای دسته‌ای در ایران پدید آمده، راه را برای ایجاد ثروتمندان جدید فراهم کرده است. دولت در سپتامبر ۲۰۲۰ یک درصد و در ژانویه امسال ۵۹۲ میلیون دلار از صندوق توسعه ملی به بازار تزریق کرد. تب استخراج رمزارز در ایران چنان بالا گرفت که دولت در ماه مه ممنوعیتی ۴ ماهه برای این حوزه اعلام کرد. خاموشی‌های متعدد در سراسر کشور یکی از پیامدهای استخراج افسارگسیخته رمزارز توسط عده‌ای محدود بود.بر پایه گزارش ثروت جهانی، تقریبا ۷۲ درصد از افراد پردرآمد در رمزارزها سرمایه‌گذاری کرده‌اند.افزایش شمار ثروتمندان ایرانی در حالی رخ می‌دهد که به دلیل اقتصاد ضربه خورده از تحریم‌ها و شرایط بحرانی پدیدآمده در اثر کرونا، ارزش پول ملی به‌شدت سقوط کرده و قیمت کالاهای اساسی افزایش یافته است.

  ایران از عربستان پیشی گرفت

این رشد سریع میلیونرها در ایران، بنا به نوشته فوربس، رده ایران را از نظر شمار میلیونرها به رتبه چهاردهم در جهان و رتبه نخست در خاورمیانه رسانده است. این رشد باعث سبقت ایران از عربستان شده که با ۲۱۰ هزار میلیونر سه پله پایین‌تر از ایران ایستاده است.

این گزارش به پدیده آقازاده‌ها یا صاحبان ژن برتر در ایران و عکس‌هایی که از زندگی لاکچری و تجملاتی آنها در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده و می‌شود هم اشاره کرده است.

فوربس رشد اینچنینی ثروتی در ایران را در تضاد شدید با فقر و وضعیت اقتصادی در ایران می‌داند. چرا که بر پایه برخی آمارهای غیررسمی، ۶۰ درصد از جمعیت ایران به دلیل هزینه‌های زندگی در فقر نسبی به سر می‌برند.

این گزارش به نقل از یک کارشناس امور سیاسی به انتقاد بسیاری از ایرانیان از فاصله فزاینده میان فقیر و غنی در این کشور و نابرابری اقتصادی اشاره می‌کند و مشارکت کم‌سابقه پایین مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری ایران را نشان یأس و ناامیدی مردم از دولت می‌داند. فوربس می‌نویسد، این خبر که ثروتمندان ایران ثروتمندتر می‌شوند می‌تواند برای رییس‌جمهور آتی ایران مشکل‌زا شود. دولتمردان ایران وضعیت اقتصادی و فقر گسترده در این کشور را اغلب به عوامل خارجی چون تحریم‌های وضع شده علیه برنامه هسته‌ای و سیستم بانکی جمهوری اسلامی مربوط می‌دانند. اما این کارشناس، فساد مالی گسترده و خویشاوندسالاری را از جمله دلایل اصلی وضعیت و رشد فقر در ایران می‌داند.

  بیشترین شمار میلیونرها در امریکا، چین در رده چهارم

بر اساس گزارش ثروت جهانی، امریکای شمالی برای نخستین‌بار در ۵ سال گذشته حالا در مجموع بیش از آسیا-اقیانوسیه میلیونر دارد؛ ۷ میلیون میلیونر در امریکای شمالی (ایالات متحده و کانادا) در برابر ۹/۶ میلیونر در آسیا-اقیانوسیه.

پس از امریکا و ژاپن، آلمان  در رده چهارم، چین، بیشترین شمار میلیونرها را در خود جای داده‌اند.