فرونشست زمین؛ تهدیدی خاموش اما جدی
طی چهار دهه اخیردر کشور فشار بسیار زیادی به منابع آب زیرزمینی وارد شده و این منابع تخلیه شده‌اند. تخلیه منابع آب زیرزمینی باعث ایجاد یک نوع خشکسالی مصنوعی شده که فرونشست زمین در بسیاری از مناطق کشور را موجب شده است؛ فرونشست‌هایی که باعث وارد آمدن خسارات سنگینی خواهد شد و تنها ناشی از مدیریت نادرست منابع آبی است. براساس اعلام مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در سال جاری خشکسالی بی‌سابقه‌ای در برخی مناطق کشور رخ داده است و بیشتر مناطق با خشکسالی شدید دست و پنجه نرم می‌کنند.
به گفته احد وظیفه - رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی - با وجود افزایش نیاز آبی کشور به آب باید به‌صرفه‌ترین راهکارها را برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده کرد اما نباید بی‌محابا از آب‌های زیرزمینی استفاده کنیم چراکه مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است و می‌تواند سرزمین را از شرایط زیستی خارج کند.
در شرایطی که رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی نسبت به ضرورت توجه به مساله فرونشست زمین تاکید می‌کند که به گفته مسعود منصور - رییس سازمان جنگل‌ها - یکی از چالش‌هایی که کمتر در کشور مورد توجه قرار می‌گیرد، پدیده فرونشست زمین است و درحال حاضر در برخی عرصه‌های کشور بین ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر در سال فرونشست زمین داریم. ابوالقاسم حسین‌پور - مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری – هم با اشاره به وضعیت بحرانی سفره‌های آب زیرزمینی و فرونشست زمین در کشور می‌گوید: شرایط خشکسالی در ایران ممکن است که سبب افزایش فشارها بر منابع آب زیرزمینی شود اما اگر چنین شرایطی را مدیریت نکنیم، منابع آب زیرزمینی فرصت تجدید حیات را از دست خواهند داد و هشدارهایی که درخصوص فرونشست زمین داده می‌شود، به واقعیت تبدیل خواهد شد.
به گفته حسین‌پور متاسفانه نرخ فرونشست در ایران بسیار بالا است و دشت‌های مهم کشور با بیلان منفی آب مواجه هستند. از سویی دیگر بهره‌برداری نامناسب شرایط دشواری را در ۶۷ درصد از آبخوان‌های کشور به وجود آورده و باعث شده است که این آبخوان‌ها به عنوان آبخوان‌های ممنوعه و بحرانی با نرخ‌های فرونشست بیش از ۳۵ سانتی‌متر معرفی شوند.
تاثیر فرونشست زمین بر زیرساخت‌ها
تبعات فرونشست زمین در کشور که از آن به عنوان فاجعه قرن نام برده می‌شود تنها بر آبخوان‌ها تاثیر نمی‌گذارد بلکه زیر ساخت‌های شهری را نیز بی‌نصیب نمی‌گذارد. به گفته علی بیت الهی - دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی - فرونشست زمین بر شرایط شریان‌های حیاتی مثل لوله‌های آب، گاز و فاضلاب موثر است به‌گونه‌ای که این لوله‌ها و خطوط دچار انحنا می‌شوند و ممکن است دچار گسیختگی شوند. نمونه چنین وضعیتی را در حادثه شهران شاهد بودیم به‌گونه‌ای که گسیختگی یک لوله گاز بحران بسیاری ایجاد کرد. گسیختگی لوله‌های فاضلاب هم می‌تواند موجب نشت فاضلاب به روی زمین شود و بحران به وجود آورد. محسن موسوی خوانساری - کارشناس آب- با ذکر مثالی می‌گوید: سفره‌های آب زیرزمینی در حوضه دریاچه نمک قم که شامل دشت‌های ورامین، قزوین، دشت کرج و دشت ساوجبلاغ است اکنون ۲۲ میلیارد متر مکعب کسری مخزن دارد و میزان برداشت از این سفره‌ها به‌حدی است که سالانه در دشت ورامین ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر فرونشست زمین روی می‌دهد این در حالی است که در جنوب این دشت خط انتقال گاز، نفت، اتوبان و فرودگاه بین‌المللی قرار دارند که در شرف نشست هستند اما توجهی به این مساله نمی‌شود و همچنان محصولات کشاورزی که نیاز زیادی به آب دارند، کشت می‌شود.
فرونشست زمین ساختمان‌ها را هم بی‌نصیب نمی‌گذارد به‌گونه‌ای علاوه بر ایجاد ترک و شکاف در ساختمان، پی آن به‌قدری ضعیف می‌شود که در برابر یک زلزله متوسط نیز مقاومت نمی‌کند و تخریب می‌شود.
هدر رفت آب در شهرها از طریق سیستم‌های فرسوده و قدیمی انتقال آب درون شهری هم بر فرونشست زمین تاثیر می‌گذارد. به گفته حسین رفیع – کارشناس آب - بیش از ۳۰ درصد آب درون‌شهری شهرهایی مانند تهران، تبریز، شیراز و مشهد از طریق سیستم‌های فرسوده و قدیمی انتقال آب درون شهری هدر می‌رود علاوه‌برآن باعث سست شدن خاک و فرونشست زمین می‌شود.
اقدامات سازمان جنگل‌ها
برای کاهش فرونشست زمین
با توجه به افزایش خطر فرونشست زمین برخی دستگاه‌ها با انجام اقداماتی درصدد کاهش این خطر برآمده‌اند. به گفته حسین‌پور اجرای فعالیت‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری سبب ذخیره سیلاب‌ها در دوران ترسالی و در نتیجه کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی در زمان خشکسالی می‌شود. در این جهت برنامه‌هایی تدوین شده و در دست اجرا است. طرح‌های پخش سیلاب در آبخوان‌های کشور هم اجرا می‌شود البته در فصل آب قانون بودجه ۱۴۰۰ برای اولین‌بار اعتباری برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور پیش‌بینی شده است اما متاسفانه این مبلغ بسیار کم است (حدود ۲۲ میلیارد تومان) و شاید برای اجرای یک پروژه آبخیزداری هم کافی نباشد. این مبلغ به‌هیچ عنوان با سطح وسیع و گسترده حوضه‌های آبخیز مشرف به دشت‌های بحرانی و ممنوعه و البته مخاطره فرونشست همخوانی ندارد. مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اضافه می‌کند: هر هکتار آبخیزداری ۵۳۰ مترمکعب و هر هکتار آبخوان‌داری به‌طور متوسط بیش از ۱۰۰۰ مترمکعب آب را در سال به زمین نفوذ می‌دهد و موجب تقویت ذخیره «آب سبز» در خاک و «آب آبی» در آبخوان چاه‌ها، چشمه‌ها و قنوات می‌شود.
او تاکید می‌کند: اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری با حفظ و پایداری آب در چرخه طبیعت، کوششی هماهنگ را در جهت کنترل تبعات تخلیه آبخوان‌ها و مهار فرونشست زمین دنبال می‌کنند بدون تردید آبخوان‌داری، بخشی از راهکار حل مساله فرونشست زمین است و شاید این آخرین فرصت ما برای نجات آبخوان‌ها باشد.
اقدامات وزارت نیرو
وزارت نیرو نقش مهمی در کاهش فرونشست زمین دارد. رضا اردکانیان - وزیر نیرو- می‌گوید: اجرای طرح‌هایی که مانع از برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی می‌شوند نقش تعیین‌کننده‌ای دارد که از جمله این طرح‌ها وارد مدار شدن تصفیه‌خانه هفتم جنوب شرق تهران بود. با بهره‌برداری این تصفیه‌خانه، تامین آب شرب حدود دو میلیون نفر در مناطق مختلف تهران و برخی شهرستان‌های استان تهران از این پس از سد ماملو صورت می‌گیرد.
اردکانیان به استفاده از پساب تصفیه شده برای مصارف مختلف اشاره می‌کند. به گفته او پساب با کیفیت مناسب را به کشاورزان جنوب تهران می‌دهیم و به همان میزان در عوض چاه‌های برداشت آب در میدان محمدیه را ممنوع می‌کنیم که قدم بسیار خوبی برای حفظ آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین است. به گفته یوسف رضاپور - مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران - نیز متوسط فرونشست در تهران سالانه حدود ۲۰ سانتی‌متر است و با تقویت آبخوان‌ها می‌توانیم جلوی این فرونشست‌ها را بگیریم. بالاترین میزان فرونشست نیز ۳۸ سانتی‌متر در دشت ورامین است. او اضافه می‌کند: برنامه‌ریزی کرده‌ایم که از ۳۵۰ میلیون متر مکعب آب زیرزمینی تهران ۲۷۰ میلیون متر مکعب آب کمتر برداشت کنیم و بر اساس تفاهمنامه منعقد شده با شهرداری‌ها قرار شده ۱۴۵ میلیون متر مکعب آبی که اکنون به فضای سد اختصاص می‌یابد به ازای آن پساب دهیم.
محیط زیست شهرداری تهران
شینا انصاری - مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران – هم به تفاهمنامه این اداره کل با وزارت نیرو اشاره می‌کند و می‌گوید: در حال حاضر همکاری در احداث تصفیه‌خانه‌های محلی با مشارکت دو طرف در دستور کار قرار دارد. اقدامات اجرایی برای احداث تصفیه‌خانه در وردآورد در منطقه ۲۲ یا احداث تصفیه‌خانه تکمیلی برای استفاده پساب تصفیه خانه شهرک اکباتان در منطقه ۵ همچنین سایر قراردادهای مشارکتی برای دریافت پساب در مناطق دیگر از این جمله است.
پیشنهادهایی برای کاهش فرونشست زمین
با وجود انجام برخی اقدامات از سوی وزارت نیرو بعضی کارشناسان و مسوولان ضمن انتقاد از عملکرد این وزارتخانه در کاهش فرونشست زمین، پیشنهادهایی را مطرح می‌کنند. بیت الهی با بیان اینکه حدود پنج سال است که فرونشست زمین عمومی شده است، می‌گوید: هنوز ندیدیم که یک اقدام خاص و قابل مشاهده در این زمینه صورت گرفته باشد. به عنوان مثال برای جلوگیری فرونشست شیوه‌های آبیاری نوین مطرح شد اما کجا می‌بینید که از این روش‌ها استفاده شود؟ زمانی که نیاز آبیاری زیادی داشته باشیم آب زیرزمینی افت می‌کند و فرونشست اتفاق می‌افتد. اگر تمام این موارد را جمع‌بندی کنیم به یک مدیریت منابع آب می‌رسد که ذیل وزارت آب می‌تواند راحت‌تر مدیریت شود. وزارت نیرو آنقدر شعبه‌های متفاوتی دارد که موضوع آب و در پی آن فرونشست واقعا گم می‌شود.
رفیع هم معتقد است: هیچ برنامه مدیریتی برای حل این میزان هدررفت آب دیده نشده است. به‌نظر می‌رسد اگر وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب به‌جای احداث بی‌ضابطه سد در کشور، تغییر و تعمیر سیستم‌های انتقال آب درون شهری و کشاورزی را در دستور کار خود قرار دهند در جلوگیری از هدررفت آب و حفظ منابع آب کشور تاثیر قابل توجهی خواهد داشت.
حسین پور بر ضرورت کنترل اضافه برداشت تاکید می‌کند و می‌گوید: اولین مساله‌ای که باید برای فرونشست زمین به آن توجه کنیم، کنترل اضافه برداشت‌ها و نظارت بر برداشت از آب‌های زیرزمینی است. نیاز است که ما با نگاه پایداری سرزمین از منابع آبی خود بهره‌برداری کنیم.
پیشنهادی برای دولت سیزدهم
موسوی خوانساری ضمن بیان اینکه وضعیت محیط زیست و منابع آب کشور بسیار شکننده است و می‌توان گفت در ایران به ورشکستگی آبی رسیده‌ایم، تاکید می‌کند: اقتصاد، تولید و سایر امور وابستگی غیر مستقیم به محیط زیست و آب دارند. از این رو لازم است که در دولت بعدی از مشاوران و متخصصان مجرب در زمینه آب، کشاورزی و محیط زیست استفاده شود تا بتوان بر معضلاتی از جمله فرونشست زمین، خشک شدن تالاب‌ها و خیزش گرد و خاک تا پیش از رسیدن به مرحله بازگشت ناپذیر جلوگیری کرد.
