جدال نابرابر نفت و بورس
گروه بازار سرمایه|
عرضه نفت و میعانات گازی بازهم تبدیل به یک چالش شده است و خبری از عرضه آن در بورس نیست؛ به‌طوری‌که رییس کمیسیون اقتصادی مجلس نامه مهمی به رییس‌جمهور نوشته است. یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که در روز‌های تحریم تبدیل به یک بحث سیاسی شد، موضوع فروش نفت و فرآورده‌های نفتی در بورس بود. مدافعان این ایده که اسحاق جهانگیری را پشت سرخود می‌دیدند، معتقد بودند باعرضه محموله در بورس، هم شفافیت درفروش نفت ایجاد می‌شود و هم بخش خصوصی به‌راحتی می‌تواند در این حوزه کمک کند. در همان دوران، همین جریده بار‌ها نوشت این راهکار قطعاً به شکست می‌انجامد که همین نیز شد؛ یکی از مهم‌ترین محور‌هایی که موجب شکست این طرح شد به عدم رضایت شرکت ملی نفت برای رقیب تراشیدن برای خود بازمی‌گردد. همچنین برخی شایعات، خبر از توقف عرضه میعانات گازی در بورس می‌دهد. سعید داستان، کارشناس بورس انرژی در همین باره می‌گوید: بورس تنها محل فروش است و تمام عملکرد آن بستگی به سازوکارها و سیاست‌های تعیین‌شده دارد. این در حالی است که تیرماه همین امسال، روابط عمومی شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران به فارس گفته بود: عرضه‌ها قطره‌چکانی و مهندسی‌شده نیست.
این کارشناس بورس انرژی ادامه می‌دهد: در حال حاضر باید سازوکاری برای قیمت‌ها تعیین شود و بعدازآن، دوباره از نو قیمتگذاری شود تا سازوکارهای عرضه و قیمتگذاری تعیین شود. البته داستان دستوری بودن قیمت میعانات گازی را رد می‌کند: قیمتگذاری دستوری در این بخش خیلی محل بحث نیست زیرا قیمت میعانات بر اساس قیمت نفت خام دریای عمان میان‌گیری می‌شود و مانند بقیه کالاها نیست؛ پس نمی‌توان گفت این نوع قیمتگذاری دستوری است. برای این بخش، فرمول قیمتگذاری تعیین می‌شود نه قیمت دستوری.
با باز شدن نسبی فضا برای افزایش فروش طی یک سال گذشته، عرضه محموله‌ها در بورس کاهش یافت تا اینکه محمدرضا پور ابراهیمی، رییس کمیسیون اقتصادی مجلس نامه مهمی به رییس‌جمهور نوشت: به استحضار می‌رساند بر اساس بندهای ۱۳ تا ۱۵ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) به‌منظور مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز بر ایجاد تنوع در روش‌های فروش و مشارکت دادن بخش خصوصی درفروش تأکید شده است و دربند ۱۹ سیاست‌های فوق معظم‌له بر شفاف‌سازی اقتصاد و سالم‌سازی آن و جلوگیری از اقدامات، فعالیت‌ها و زمینه‌های فسادزا در حوزه‌های پولی، تجاری، ارزی تأکید فرموده‌اند. همچنین ظرفیت‌های قانونی مناسبی ازجمله بند (ح) ماده (۴) قانون برنامه ششم توسعه، تبصره (۲) ماده (۱۳) قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور و بند (۱) بخش الف ماده (۱) قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت بر توسعه سازوکارهای مبتنی بر بازار سرمایه جهت توسعه صنعت نفت و گاز کشور تأکید دارد. نگاهی به عملکرد وزارتخانه نفت و شرکت‌های تابعه آن در سال‌های گذشته نشانگر آن است که علیرغم پیگیری‌های صورت گرفته از سوی کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی، این وزارتخانه از ظرفیت بازار سرمایه به‌منظور شفافیت در معاملات نفت و فرآورده‌های نفتی به‌منظور جلوگیری از تضییع حقوق عمومی و کاهش زمینه‌های فسادزا و همچنین تنوع‌بخشی در شیوه‌های فروش و توسعه مشارکت بخش خصوصی در چارچوب مکانیزم شفاف بورس به‌خوبی استفاده نکرده است و ضعف‌های عملکردی بسیاری در این زمینه قابل‌مشاهده است. به عنوان نمونه باوجود پیگیری‌های مستمر مجلس شورای اسلامی و ظرفیت‌های قانونی اشاره‌شده، بررسی‌ها نشان می‌دهد وزارت نفت و شرکت‌های تابعه از عرضه منظم و مستمر نفت خام، نفت کوره و میعانات گازی در بورس انرژی استنکاف ورزیده و بر مدل‌های فروش سنتی و غیر شفاف تأکیددارند. به‌طوری‌که در سال ۱۳۹۹ چهار میلیون تن انواع نفت خام، نفت کوره و میعانات توسط شرکت ملی نفت عرضه‌شده است. این در حالی است که در صورت باور به شفافیت و اتخاذ سیاست‌ها و تدابیر مناسب برای استفاده از ظرفیت‌های بازار سرمایه این امکان وجود دارد بخش زیادی از نفت خام و فرآورده‌های نفتی از طریق مکانیزم بورس عرضه‌شده و ضمن کشف قیمت شفاف منابع درآمدی بیشتری را نصیب کشور کرده و ظرفیت‌های بالقوه بخش خصوصی فعال شود. براین اساس و در اجرای سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری و قوانین و مقررات بالادستی و همچنین سیاست‌ها وبرنامه‌های حضرت‌عالی در راستای مواجهه با تحریم به‌منظور افزایش درآمدهای دولت پیشنهاد می‌گردد موارد ذیل در دستور کار دولت محترم قرار گیرد:
۱- عرضه نفت خام، نفت کوره و میعانات گازی صادراتی ایران از طریق بورس انرژی ایران به‌صورت منظم و مستمر و تسهیل فرآیند صادرات از طریق این مکانیزم شفاف هرچه سریع‌تر اجرایی گردد.
۲- تدوین برنامه معین زمان‌بندی‌شده عرضه نفت خام و میعانات گازی با قید اهداف کمی در خصوص اجرای بند (ح) ماده (۴) قانون برنامه ششم توسعه کشور و پایش مستمر آن به‌منظور اطمینان خریداران از استمرار عرضه بلندمدت
۳- پیگیری و تسریع در راه‌اندازی بازار آتی برای نفت خام، گاز طبیعی و فرآورده‌های هیدروکربوری و همکاری موثر وزارت نفت در توسعه این بازار
۴- برنامه‌ریزی برای جذب پس‌اندازهای عمومی و نقدینگی سرگردان از طریق تشکیل و پذیرش صندوقچه‌ای بزرگ پروژه مبتنی بر پروژه‌های ملی حوزه نفت، گاز و پتروشیمی
۵- عرضه خوراک تحویلی به هر یک از پالایشگاه‌ها، پتروپالایشگاه‌ها، پالایشگاه‌های جدیدالاحداث، طرح‌های توسعه‌ای ظرفیت جدید پالایشگاه‌های موجود، پالایشگاه‌های کوچک و پتروشیمی‌ها به‌صورت منظم و مستمر با تناوب عرضه حداقل ماهانه از طریق بورس انرژی ایران و اجرای تبصره ۲ ماده ۱۳ قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور
۶- تجدید ساختار صنعت گاز کشور و شکل‌گیری بازار متشکل و شفاف در بورس انرژی
۷- انجام تهاتر نفت خام و فرآورده‌های نفتی با مطالبات طلبکاران طبق مکانیزم بورس
۸- تسریع در راه‌اندازی بازار بهینه‌سازی مصرف انرژی و همکاری وزارت نفت در رونق بخشی به گواهی صرفه‌جویی انرژی به‌منظور مدیریت مصرف انرژی کشور
۹- استفاده از ظرفیت انتشار اوراق سلف موازی استاندارد نفت خام و فرآورده‌های نفتی به‌منظور تأمین مالی دولت
پروژه شکست خورد
نماینده شرکت ملی نفت در بورس انرژی نظر دیگری دارد؛ امیرحسین تبیانیان می‌گوید: طی سه سال اخیر، مدیران وقت بازار سرمایه با توجه به درخواست‌هایی که مطرح می‌شد و تقاضا‌هایی که به دست آنان رسیده بود، اعتقاد داشتند درصورتی‌که نفت در بورس انرژی عرضه شود، ظرفیت‌های جدیدی فعال می‌شود و شرکت‌های جدیدی برای خرید نفت اقدام می‌کنند؛ شرکت‌هایی که تا آن زمان موفق به خرید نفت در شیوه سنتی و مرسوم از امور بین‌الملل شرکت نفت نشده بودند. ما هم با همین انگیزه که تغییر سازوکارهای سنتی بتواند برخی موانع خرید نفت را از بین ببرد، نفت را در بورس انرژی عرضه کردیم.
وی اضافه می‌کند: از همان زمان ما بر دو نکته تأکید ویژه داشتیم؛ یک اینکه این عرضه باید مداوم باشد و استمرار داشته باشد تا بازار بتواند روی آن حساب باز کند و نکته دوم این بود با توجه به اینکه این کار برای اولین‌بار در کشور رخ می‌داد، باید شرایط عرضه به‌مرور آسان‌تر و کارآمدتر بشود. بااین‌وجود، عملاً در بحث فروش دریایی نفت خام و میعانات گازی اتفاق خاصی نیفتاد و آن مقدار معامله‌ای که مدنظر ما بود، محقق نشد که علت اصلی آن در درجه اول شرایط سخت خرید نفت خام و میعانات در شرایط کنونی و درجه دوم آماده نبودن بستر لازم برای انجام این معاملات در بورس انرژی بود.
تبیانیان با اشاره به اینکه هدف ما در بورس انرژی این بود که شرکت نفت پس از معامله با مشتری روبرو شود، ادامه می‌دهد: این روند که در معاملات بورس انرژی جریان داشت عملاً باعث از بین رفتن یکی از اهداف اولیه عرضه نفت شد، زیرا بنای ما تسهیل شرایط برای مشتریانی بود که نمی‌توانستند با شرکت نفت ارتباط برقرار کنند. به بیان ساده‌تر اگر یک نفر نمی‌توانست برای خرید نفت به شرکت نفت مراجعه کند و باید به بورس انرژی می‌آمد، به او گفته می‌شد برای پرداخت پیش‌پرداخت ارزی‌اش مجدداً به شرکت نفت مراجعه کند و این نقض غرض بود.
تبیانیان در ادامه با اشاره به بحث عرضه فرآورده‌های نفتی در بورس انرژی که هم‌اکنون هم در حال انجام است، می‌گوید: تعداد مشتریان متقاضی خرید فرآورده‌های نفتی با احجام بسیار بزرگ محدود است که کاملاً طبیعی است و علت آن نو پا بودن این بازار و محدودیت حاکم بر حضور بازیگران بین‌المللی است. از طرف دیگر، بر همین اساس تعداد مشتریان متقاضی محموله کوچک و متوسط بیشتر است. با توجه به تعداد کم مشتریان محموله‌های بزرگ و لزوم هماهنگی با آنها برای تحقق انجام معامله، در عمل ما شاهد هستیم که این مشتریان چانه‌زنی‌ها و توافقات خود را خارج از بورس با فروشنده قبل از انجام معامله انجام می‌دهند و فقط در بورس انرژی ثبت معامله می‌کنند. بنده بار‌ها گفته‌ام معامله محموله‌های بزرگ در بورس انرژی مزیتی برای ما، به‌جز شوآف ندارد و حتی در شرایط تحریمی حاکم از بابت ضرورت حفظ اطلاعات آنها غلط هم هست. البته اگر هرچند وقت یک‌بار، یک محصول مشخص در بورس انرژی با احجام بزرگ عرضه و تا اعلام قیمتی انجام شود و اگر ظرفیت جدیدی هم وجود دارد جذب شود، مفید است، ولی به شیوه فعلی که الزام کنیم همه معاملات بزرگ هم از این طریق باشد خاصیتی ندارد و چه‌بسا مضر است.
تبیانیان با اشاره به اینکه معاملات بخش زمینی ما در بورس انرژی، به‌خصوص معاملات زمینی فرآورده‌های نفتی توفیقات زیادی داشته است، درنهایت می‌گوید: چون در این بخش، معاملات در حجم‌های کوچک انجام می‌شد و تعداد مشتریان زیاد بود، راه‌های ایجاد فساد هم‌بسته شد، به‌طورکلی بازار شرایط ایده آل خود را داشت و موفقیت ما هم از بورس انرژی، عموماً از این طریق بود. معاملات زمینی بورس انرژی که با حمایت کامل مدیریت شرکت پالایش و پخش صورت گرفت، باعث شد تمام انتظاراتی که از بورس انرژی داشتیم، ازجمله کشف قیمت و رقابت محقق شود و ازاین‌رو یک فضای خیلی خوبی در معاملات زمینی رقم خورد. حتی برای اولین‌بار ما معاملات زمینی میعانات گازی صادراتی را در بورس انرژی شروع کردیم که بسیار مزیت داشت و باعث شکل گرفتن یک بازار رقابتی و پیدا کردن مشتریان جدید در این بخش شد.
