تجارت منفعل در یک دهه

تعادل |

روند صادرات و واردات در دهه 1390 مورد واکاوی قرار گرفت. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد، براساس قیمت‌های ثابت سال 1390 ارزش واقعی صادرات کالاها و خدمات در سال 1399 حدود 118هزار میلیارد تومان بوده که در مقایسه با سال 1390 کاهش46 هزار میلیارد تومانی داشته است. به‌طورکلی، ارزش واقعی صادرات کالاها و خدمات، طی این دهه، به‌طور متوسط سالانه، حدود 3 درصد کاهش داشته که عمدتاً به دلیل کاهش صادرات نفتی و پس از آن کاهش صادرات خدمات به خصوص در سال 1399 بوده است. در مقابل ارزش واقعی واردات کالاها و خدمات نیز در سال 1399 حدود 21هزار میلیارد تومان بوده که در مقایسه با سال 1390 حدود 91 هزار میلیارد تومان کاهش را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، ارزش واردات طی این دهه، به‌طور متوسط سالانه حدود 16 درصد افت داشته است. دلیل این افت واردات را می‌توان ناشی از محدودیت یا ممنوعیت های وارداتی به دلیل کاهش قابل توجه درامدهای ارزی عنوان کرد. بررسی‌ها همچنین نشان می‌دهد، ارزش دلاری واردات کالاها و خدمات و صادرات کالاها و خدمات طی دهه 90 به ترتیب 5 و7 درصد کاهش یافته است. با تحلیل این داده‌ها، عملکرد تجارت کشور طی دهه 1390 در راستای پتانسیل‌های تجارت چه در حوزه صادرات کالاها و خدمات و چه در حوزه واردات، مطلوب ارزیابی نمی‌شود. ازاین رو، سوال اینجاست که چشم‌انداز تجارت با رویکرد تسهیل مبادلات تجاری و با تاکید بر برونگرایی و توسعه صادرات چیست؟ آیا برنامه‌ای با هدف مشارکت مثبت صادرات در تامین رشد اقتصادی و بهبود حساب کالایی با محوریت افزایش صادرات غیرنفتی تنظیم شده است یا خیر. 

    نقش تجارت در اقتصاد

در سطح کلان، آثار تجارت در اقتصاد هر کشور از طریق حساب‌های ملی و حساب جاری قابل بررسی و تحلیل است. یکی از روش‌های تعیین تولید ناخالص داخلی، روش اقلام هزینه نهایی یا هزینه ناخالص داخلی است که یکی از اجزای مهی آن خالص صادرات کالاها و خدمات بوده و خود شامل دو جزو صادرات و واردات کالاها و خدمات است. بررسی روند تغییرات داده‌های این بخش به تحلیل نقش تجارت در اقتصاد کشور و میزان مشارکت آن در رشد کمک می‌کند. یکی از اجزای حساب جاری نیز حساب کالایی و حساب خدمات است که ارزش دلاری صادرات و واردات را در هر حوزه مشخص می‌کند و تحلیل داده‌های این حوزه از حیث بررسی وضعیت ترازهای تجاری کشور و همچنین یافتن دلایل تغییر خالص صادرات کالاها و خدمات در حساب های ملی مهم است. در این گزارش نقش و میزان تاثیر و مشارکت تجارت کشور از منظر دو حوزه تولید ناخالص داخلی و حساب کالایی و خدمات طی دهه 1390 بررسی و تحلیل شده است. 

براساس گزارش معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، روند سالانه تغییرات هزینه ناخالص داخلی و خالص صادرات کالاها و خدمات به قیمت‌های اسمی طی دهه 1390 نشان می‌دهد، خالص صادرات کالا و خدمات در اغلب سال‌های دهه 1390 همراستا با هزینه ناخالص داخلی رشد کرده، اما در سال‌های 1398 و 1399 این روند معکوس و خالص صادرات کشور منفی شده که دلیل عمده آن افزایش ارزش جاری (اسمی) واردات در سال 1399 بوده است. شایان ذکر است ارزش واردات کالاها و خدمات به قیمت‌های جاری، از طریق ارزش دلاری واردات کالاها و خدمات و نرخ ارز موزون در هر سال مورد محاسبه قرار می‌گیرد. لذا با توجه به اینکه در سال 1399 واردات کالا به لحاظ مقداری و دلاری کاهش داشته است، بنابراین می‌توان افزایش ریالی واردات را به افزایش نرخ ارز موزون نسبت داد. خالص صادرات کالا و خدمات از 52 هزارمیلیارد تومان در سال 1390 به حدود منفی 202 هزار میلیارد تومان در سال 1399 رسیده است؛ در حالی که شیب صعودی هزینه ناخالص داخلی همچنان افزایش یافته است. خالص صادرات از هزینه ناخالص داخلی در سال 1390 حدود 8 درصد بوده که در سال 1399 با اثر منفی به 6 درصد رسیده است.

    روند صادرات و واردات به قیمت ثابت

براساس قیمت‌های ثابت سال 1390 ارزش واقعی صادرات کالاها و خدمات در سال 1399 حدود 118هزار میلیارد تومان بوده که در مقایسه با سال 1390 کاهش46 هزار میلیارد تومانی داشته است. به‌طورکلی، ارزش واقعی صادرات کالاها و خدمات، طی این دهه، به‌طور متوسط سالانه، حدود 3 درصد کاهش داشته که عمدتاً به دلیل کاهش صادرات نفتی و پس از آن کاهش صادرات خدمات به خصوص در سال 1399 بوده است. ارزش واقعی واردات کالاها و خدمات نیز در سال 1399 حدود 21 هزار میلیارد تومان بوده که در مقایسه با سال 1390 حدود 91 هزار میلیارد تومان کاهش داشته است. به‌طور کلی، ارزش واردات طی این دهه، به‌طور متوسط سالانه حدود 16 درصد کاهش یافته است. بخش قابل توجهی از افت واردات می‌تواند ناشی از اعمال محدودیت یا ممنوعیت‌های وارداتی به ویژه در سال‌های پایانی دهه 1390 به دلیل کاهش قابل توجه درآمدهای ارزی کشور باشد. علیرغم کاهش ارزش واقعی صادرات و واردات کالاها و خدمات طی دهه 1390هزینه ناخالص داخلی به قیمت ثابت به‌طور متوسط سالانه حدود 0.4 درصد رشد کرده است. 

    صادرات و واردات بر اساس ارزش دلاری 

ارزش دلاری واردات کالاها و خدمات نیز طی این دهه، به‌طور متوسط سالانه حدود 5 درصد کاهش یافته است. ارزیابی ها نشان می‌دهد، بخش عمده آن به دلیل کاهش واردات کالا به‌طور متوسط سالانه حدود 4 درصد بوده است. ارزش دلاری واردات خدمات نیز طی دهه 1390 به‌طور متوسط سالانه 8 درصد کاهش داشته است. همچنین براساس این گزارش، ارزش دلاری صادرات کالاها و خدمات طی دهه 1390به‌طور متوسط سالانه حدود 8 درصد کاهش یافته است. عوامل مسلط در کاهش مزبور به ترتیب کاهش صادرات نفتی (به‌طور متوسط سالانه 13.5) و کاهش صادرات خدمات (به‌طور متوسط سالانه 7 درصد) به ویژه در دو سال پایانی دهه 1390 بوده است. در این دوره صادرات غیرنفتی به به‌طور متوسط سالانه حدود 2.5درصد رشد داشته است.

    ترکیب واردات کالا 

طی دهه 1390 واردات کالاهای واسطه‌ای به‌طور متوسط سالانه 5.2 درصد کاهش یافته و از 44 میلیارد دلار در سال 1390 به حدود 27 میلیارد دالر در سال 1399 رسیده است. با توجه به وابستگی تولید داخلی به واردات مواد اولیه، استمرار کاهش واردات این گروه از کالاها می‌تواند تهدیدی برای افت تولید به ویژه در بخش صنعت محسوب شود. یکی دیگر از اقلام کالایی ضروری برای سرمایه‌گذاری جدید و توسعه فعالیت‌های تولیدی در کشور، کالاهای سرمایه‌ای است که واردات این گروه کالایی طی دهه 1390 تقریباً نصف شده و به‌طور متوسط سالانه حدود 6.2 درصد کاهش داشته که در قیاس با نرخ انت واردات کالاهای واسطه‌ای و مصرفی کاهش بیشتری داشته است. یکی از دلایل افت شدید سرمایه‌گذاری در کشور طی دهه 1390 به کاهش واردات کالاهای سرمایه‌ای نسبت داده می‌شود. واردات کالاهای مصرفی نیز طی این دهه، به‌طور متوسط سالانه حدود 4.9 درصد کاهش داشته که کمتر از افت واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای است. میانگین سه کالای واسطه‌ای، سرمایه‌ای و مصرنی از مجموع واردات کالاهای واسطه‌ای، سرمایه‌ای و مصرفی طی دهه 1390 به ترتیب برابر با 70 درصد، 16 درصد و 14 درصد است که در سال‌های پایانی با افت کل واردات، به سه کالاهای واسطه‌ای و مصرفی افزوده و در مقابل از سه کالای سرمایه‌ای کاسته شده است

همچنین در این گزارش نسبت صادرات و واردات کالا و خدمات به جی دی پی، مورد ارزیابی قرار گرفته است که نشان می‌دهد، در سال 1399 نقش مثبت صادرات در تولید کشور نسبت به سال 1390 کمتر شده است؛ به‌طوریکه نسبت صادرات به هزینه ناخالص داخلی از 26 درصد در سال 1390 به حدود 23 درصد در سال 1399 رسیده و نسبت واردات به هزینه ناخالص داخلی با اثر منفی از حدود 18 درصد در سال 1390 به حدود 29 درصد در سال 1399 افزایش یافته است. به‌طور متوسط، طی دهه 1390 نسبت صادرات به هزینه ناخالص داخلی حدود 25 درصد و نسبت واردات به هزینه ناخالص داخلی حدود 24 درصد بوده است.

    رشد صادرات و واردات در رشد اقتصادی

در سال 1399، رشد واقعی هزینه ناخالص داخلی کشور، حدود 3.4 درصد است که از این میزان، فقط حدود 0.3واحد درصد از محل افزایش خالص صادرات کالا و خدمات تامین شده است؛ به عبارت دیگر بدون احتساب خالص صادرات در این سال، رشد اقتصادی کشور، به حدود 3.1 درصد خواهد رسید. این در حالی است که در سال 1390، بخش قابل ملاحظه‌ای از رشد اقتصادی کشور از محل خالص صادرات تامین شده است؛ به‌طوریکه در این سال بدون احتساب خالص صادرات کالا و خدمات، رشد اقتصادی کشور نقط 0.9 درصد بوده است. به عبارتی دیگر در سال 1390 مشارکت خالص صادرات کالاها و خدمات در رشد 2.6 درصدی حدود 65 درصد بوده که در سال 1399 به حدود 808 درصد رسیده است.

مشارکت صادرات کالا و خدمات در تامین رشد اقتصادی کشور طی سال‌های 1397 تا 1399 کاهنده بوده و در مقابل مشارکت واردات کالاها و خدمات در رشد، فزاینده است. در سال 1399 کاهش 27.5درصدی واردات کالا و خدمات عامل مهم مثبت شدن سهم خالص صادرات در رشد اقتصادی در این سال و به میزان 0.3 واحددرصد بوده است. طی دهه 1390، تنها طی سال‌های 1393 تا 1396 یعنی چهار سال، صادرات در رشد اقتصادی کشور نقش مثبتی داشته و در 6 سال دیگر این دهه، به عنوان عامل بازدارنده رشد عمل کرده است. بیشترین اثر کاهنده صادرات کالاها و خدمات در رشد اقتصادی کشور مربوط به سال 1398 با رقم منفی 8 واحد درصد و سال 1391 با رقم منفی 7 واحد درصد است.