معمای عبور از فقر مطلق

جواد هاشمی|

«نهادها برای رفع فقر مطلق، هماهنگ باشند و در این راستا اقدام کنند. زمانی که در مشهد بودم، دیدم که بیشترین خیریه‌ها در مشهد و خراسان هستند. یک لحظه و یک شب، نباید از حال فقرا غفلت شود. اولویت ما ریشه‌کن کردن فقر مطلق در کشور است. به عنوان یک طلبه نمی‌توانم ببینم که مردم مشکل دارند. از کمیته امداد، بنیاد مستضعفان، خیریه‌ها و وزیر رفاه می‌خواهم که رفع فقر مطلق در اولویت باشد و این مشکل را رفع کنیم؛ این فقط با طراحی و کار جهادی انجام می‌شود. از استانداران و همه بخش‌های کمیته امداد در سراسر کشور می‌خواهم از همین امروز اقدام کنند.» این بخشی از دستوری است که چند روز قبل به نقل از رییس‌جمهور منتشر شد و سر و صدای زیادی به پا کرد. هرچند در یک شیطنت این طور القا شد که رییسی دستور داده که ظرف دو هفته باقی مانده تا پایان سال فقر مطلق در اقتصاد ایران ریشه کن شود اما به نظر می‌رسد آنچه بیشتر مدنظر رییس‌جمهور بوده، آغاز کار برای عبور از خط مطلق به شکل فوری و پیش از پایان سال جاری بوده است. صرف‌نظر از تمام اظهارنظرها به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که به عنوان یک اولویت غیر قابل فراموشی در اقتصاد ایران مطرح است، مبارزه با فقر و کاهش فشار بر اقشار مختلف جامعه است. زمانی که در سال 89، دولت دهم تصمیم گرفت گام نخست هدفمندی یارانه‌ها را در دستور کار قرار دهد، اساسا در اقتصاد ایران پایگاه‌های اطلاعاتی لازم برای شناسایی اقشار کم درآمد و حمایت از آنها وجود نداشت و از این رو دولت تصمیم گرفت یارانه نقدی را به همه اقشار کم درآمد بدهد. در سال 98 و همزمان با افزایش قیمت بنزین اما یک آمار جدید بسیاری از تحلیل گران را شوکه کرد. دولت اعلام کرد که نزدیک به 60 میلیون ایرانی واجد شرایط دریافت کمک‌های نقدی هستند و سبد معیشتی خانوار به حساب آنها واریز شد. به این ترتیب بخش مهمی از جامعه در شرایط اقتصادی قرار داشتند که از نظر دولت نیازمند دریافت کمک‌های نقدی بودند. در اقتصاد ایران، حمایت دولت از اقشار کم درآمد، یکی از اصلی‌ترین برنامه‌هایی بوده که هر سال در قالب بودجه سالانه به اقتصاد تزریق می‌شود. بخش مهمی از این حمایت‌ها در قالب یارانه پنهان و به شکل غیر مستقیم به اقتصاد تزریق می‌شود. در این چارچوب، دولت قیمت تمام شده کالاهایی مانند انرژی و سوخت را پایین‌تر از قیمت تمام شده به اقتصاد تزریق می‌کند و رقمی بیش از 1000هزار میلیارد تومان در این قالب در اختیار مردم قرار می‌گیرد. هرچند این سبک از پرداخت یارانه باعث شده که قیمت انرژی و سوخت در اقتصاد ایران در قیاس با بسیاری از کشورهای جهان پایین‌تر باشد اما یک ابهام بسیار بزرگ در این مسیر باقی مانده و آن، عدالت در پرداختی‌هاست. در یارانه پنهان، هر گروهی که خانه بزرگ‌تری دارد و به تبع آن انرژی بیشتری مصرف می‌کند یا خودرو شخصی بیشتری در اختیار دارد و از این طریق سوخت یارانه‌ای می‌گیرد، بیشترین استفاده را از حمایت‌های دولتی می‌برد. به این ترتیب در شرایطی که هدف دولت حمایت از اقشار کم درآمد است، در عمل پولدارها بیشترین استفاده را این حمایت‌های دولتی می‌برند. در کنار آن یارانه‌های نقدی نیز با توجه به نرخ بالای تورم، در مدتی کوتاه تاثیر خود را از دست می‌دهند. هرچند یارانه 45 هزار تومانی در ابتدای اجرای این طرح، توانست بخشی از هزینه‌های خانوارهای کم درآمد را پوشش دهد اما در گذر سال‌ها و با توجه به نرخ بالای تورم، این یارانه امروز تاثیر خود را به‌شدت از دست داده و این نگرانی را به وجود آورده است که اگر بنا باشد دولت برای حمایت از فقرا یارانه جدیدی را در دستور کار قرار دهد با گذشت چند سال این یارانه اساسا چه توانی برای تاثیر‌گذاری دارد، موضوعی که رییس کمیسیون اقتصادی مجلس نیز بر آن تاکید دارد. محمدرضا پورابراهیمی با اشاره به برنامه‌های دولت برای کاهش فقر مطلق اظهار کرد: راهکارهای کاهش فقر مطلق کاملا شفاف و مشخص است. بزرگ‌ترین اقدام در کشور برای حذف فقر مطلق این است که جلوی افزایش نرخ تورم گرفته شود. نماینده مردم کرمان در مجلس با تاکید بر اینکه بزرگ‌ترین خدمت به نظام جمهوری اسلامی این است که موتور تورم در اقتصاد کشور خاموش شود، افزود: ‌در صورتی که موتور تورم خاموش شود به تدریج سیاست‌های حمایتی برای کاهش فقر مطلق جواب خواهد داد. پورابراهیمی بیان کرد: اگر موتور تورم روشن باشد، هرچه دولت به اقشار مستضعف کمک کند تماما توسط تورم بلعیده می‌شود و هیچ تاثیری در بهبود وضعیت معشیتی اقشار مستضعف ندارد. وی با بیان مثالی گفت: در حوزه سلامت برای کاهش مرگ و میر ناشی از بیمارهای قلب و عروق به دنبال افزایش تجهیزات پزشکی هستیم در حالی که راهکار اصلی این است که تحرک و ورزش مردم افزایش و استرس آنها کاهش یابد تا ورود بیماران به بیمارستان کاهش یابد. رییس کمیسیون اقتصادی مجلس ریشه فقر مطلق را در تورم خواند و اظهار کرد: ناترازی‌های اقتصادی، بودجه‌ای و نظام بانکی منجر به تورم می‌شود. اگر این ریشه خشکیده شود به تدریج سیاست‌های حمایتی اثرگذاری خود را افزایش خواهد داد. پورابراهیمی با بیان اینکه دولت در بودجه ۱۴۰۱ برای کنترل تورم تلاش کرد، گفت: با برخی مصوبات ناترازی بودجه افزایش یافته است. تعهدات و تکالیفی که در بودجه ایجاد شده است، اثرات تورمی دارد زیرا این تکالیف براساس منابعی است که قابل اتکا نیست. وی ادامه داد: به عنوان مثال گفته شده است که ۷۰ هزار خودرو وارد شود و از این واردات عوارض اخذ شود، سوال اینجاست که دولت باید از چه منبعی ارز واردات خودرو را تامین کند. وی ادامه داد: تراز تجاری ایران در ۳ سال اخیر منفی بوده است و صادرات کشور از واردات کمتر بوده است. زمانی که ارزی وجود ندارد، چطور می‌خواهند خودرو وارد کنند که برای تعرفه ناشی از واردات برنامه‌ریزی کرده‌اند؟ نماینده مردم کرمان در مجلس تاکید کرد: با توجه به محدویت‌های ارزی تامین نیاز دارویی بیماران، واردات مواد غذایی واجب‌تر از واردات خودرو است. پورابراهیمی یادآور شد: برخی هزینه‌ها در بودجه نیز با اتکا به درآمد ناشی از فروش اوراق ایجاد شده است، سوال اینجاست که چه مقدار از اوراق قابل فروش است و ظرفیت بازار سرمایه چقدر است؟ رییس کمیسیون اقتصادی مجلس گفت: ۱۰۰ هزار میلیارد تومان به سقف مالیاتی بودجه در مجلس اضافه شده است با توجه به شرایط رکود  اقتصاد کشور چه مقدار از این اعتبار قابل تحقق است. وی اضافه کرد: فعالان اقتصادی در ایام کرونا دچار مشکلات فراوانی شده‌اند و نمی‌توان از آنها مالیات اضافه اخذ کرد. این درآمدهای غیرقابل تحقق موجب ناترازی بودجه و افزایش تورم خواهد شد. افزایش تورم به معنای تشدید فقر مطلق است و برای کاهش فقر مطلق باید تورم را خاموش کرد.

این اظهارات نشان می‌دهد که اگر دولت بنا دارد فقر را ریشه‌کن کند ابتدا باید از خود شروع کند و با برنامه‌ریزی برای تراز کردن بودجه، کاهش کسری و به دنبال آن پایین آوردن تورم، نخستین اقدام را برای جلوگیری از کاهش قدرت خرید مردم در دستور کار قرار دهد. پس از این اقدام می‌توان انتظار داشت که شرایط برای حمایت از فقرا و ریشه‌کن کردن فقر مطلق مدنظر رییسی فراهم شود.