توافق برای صیانت از کودکان در فضای مجازی

لزوم صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در سال‌های اخیر با فراگیری اینترنت در دنیا به یکی از موضوعات مورد توجه کشورها تبدیل شده است و اغلب کشورها بر این موضوع توافق دارند که باید با هرزه‌نگاری کودکان و نوجوانان در فضای مجازی مقابله شود. تا سال ۲۰۰۰ بیشترین تمرکز کشورها روی هرزه‌نگاری کودکان مربوط به آسیب‌هایی بود که می‌تواند به صورت مستقیم متوجه کودک شود، اما پس از آن دغدغه‌های حضور کودکان در فضای مجازی سبب شد تا موضوع مقابله با فحشا و هرزه‌نگاری کودکان در فضای مجازی در قالب یک پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک افزوده شود و ایران هم به این کنوانسیون پیوست.  جوامع مختلف به صورت توسعه‌یافته یا محدود، مجموعه متنوعی از اقدامات مربوط به صیانت از کودکان در فضای مجازی را تدوین کردند. اتحادیه اروپا نیز به‌منظور بهره‌گیری بهتر کودکان از اینترنت، سند استراتژی «اینترنت بهتر برای کودک» را تدوین کرد که هدف آن ارایه مهارت‌ها و ابزارهای دیجیتالی به کودکان برای بهره‌مندی کامل و ایمن از اینترنت عنوان شده است. در این استراتژی، اتحادیه اروپا مجموعه‌ای از اقدامات را پیشنهاد می‌کند که نخستین گام آن تولید محتوای آنلاین خلاقانه و آموزشی برای کودکان و همچنین همرسانی تجربه‌های آنلاین مثبت برای کودکان خردسال است. در همین حال بهره‌گیری از تنظیمات حریم خصوصی متناسب با سن با استفاده از کنترل‌های والدین و همچنین توجه به رتبه‌بندی سنی و طبقه‌بندی محتوا، در زمره راهکارهای عملی سند راهبردی کمیسیون اروپا عنوان شده است. این سند که ملاک عمل تمامی کشورهای عضو این اتحادیه در خصوص سازوکارهای کنترل کودکان در فضای مجازی و اقدامات و راهکارهای پیش رو است، استفاده از ابزارهای نرم‌‌افزاری و سخت‌افزاری را برای مدیریت استفاده کودکان از اینترنت و دستگاه‌های هوشمند به والدین پیشنهاد می‌دهد تا سطح دسترسی کودک به اینترنت، برنامه‌ها و محتواهای مختلف و حتی درگاه‌های ورودی و خروجی را تنظیم و برای استفاده از ابزاری مانند تبلت یا گوشی‌های هوشمند، برنامه زمانی تعریف کنند. در همین حال کشورهای مختلف نظام‌های رده‌بندی سنی محتوا برای کودکان در فضای مجازی را تعریف کرده‌اند که از جمله می‌توان به نظام رده‌بندی ESRB در امریکا و نظام PEGI در اروپا برای بازی‌های دیجیتالی و نظام‌های رده‌بندی سنی فیلم و انیمیشن اشاره کرد. همانطور که در ایران نیز نظام اسرا برای بازی‌های دیجیتال وجود دارد. از سوی دیگر موضوع افزایش آگاهی و توانمندسازی کودکان و نوجوانان از طریق آموزش سواد دیجیتال و ایمنی آنلاین در دستور کار و سرفصل دروس مدارس بسیاری از کشورها از جمله مدارس اتحادیه اروپا قرار گرفته است. در ایران نیز سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی خردادماه ۱۴۰۰ در راستای تبیین الزامات و طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات و با هدف ساماندهی فضای مجازی کودک و ایجاد یک زیست بوم محافظت شده، به تصویب شورای عالی فضای مجازی رسید. 

   سیاست‌های کلان سند صیانت  از کودکان در فضای مجازی چیست

سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در راستای تبیین الزامات و طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات و با هدف انتقال بهره‌برداری از فضای مجازی و صیانت از خردسالان کودکان و نوجوانان تدوین و در ۱۷ خرداد ۱۴۰۰ به تصویب شورای عالی فضای مجازی رسید. در این سند سیاست‌های کلان و اقدامات کلان و تقسیم کار ملی دیده شده است تا هدف «فراهم‌سازی فضای مجازی ویژه خردسالان، کودکان و نوجوانان در چارچوب فرهنگ اسلامی- ایرانی برای استفاده مناسب از فضای مجازی و پیشگیری از آسیب‌های احتمالی آن» محقق شود. در این سند بر ایجاد محیط صیانت شده و تأمین زیست بومی بر بستر شبکه ملی اطلاعات با سطح مشخص و تعریف شده از دسترسی به اطلاعات، ارتباطات و خدمات بر حسب سن، جنس و دیگر ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی خردسال، کودک و نوجوان تاکید شده است. در بخش سیاست‌های کلان سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، علاوه بر توسعه محیط‌های صیانت شده بر بستر شبکه ملی اطلاعات ویژه خردسالان، کودکان و نوجوانان با محتوای متنوع و جذاب و قابلیت پاسخگویی به نیازهای ضروری ارتباطی و محتوایی آنها، بر آگاه‌سازی، هوشیار‌سازی و توانمندسازی اولیا و مربیان و ایفای نقش محوری خانواده در هدایت، حمایت و مراقبت کودکان تاکید شده است. رده‌بندی کلیه محتوا و خدمات متناسب با سن، جنسیت و ویژگی‌های جسمی و فرهنگی و تأمین اطمینان و اعتماد و نیز تشویق ساماندهی و مشارکت محوری بخش غیر دولتی فعال در ارایه محتوا و خدمات سالم مفید و ایمن ویژه این قشر از دیگر سیاست‌های کلان این سند است. تشدید مقابله قضایی و انتظامی کارآمد با بزهکاران، مجرمان و تهدید‌کنندگان امنیت خردسالان، کودکان و نوجوانان در فضای مجازی و همچنین ارتقای سواد فضای مجازی و مهارت افزایی به این قشر برای استفاده کارآمد و هدفمند از فضای مجازی و نیز مراقبت روانی و اجتماعی از آنها در برابر آسیب‌های ناشی از فضای مجازی از دیگر سیاست‌های کلان این سند به شمار می‌رود. در نهایت نیز این سند بر ساماندهی و مشارکت محوری بخش غیر دولتی و استفاده از ظرفیت نوجوانان در تولید و توزیع خدمات و محتوای سالم با ایجاد مشوق‌های لازم و جلوگیری از انحصار، توسعه همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فضای مجازی سالم و مفید و ایجاد ساز و کار فنی و قانونی سلامت محتوا برای پیشگیری از مخاطرات تاکید کرده است.

   تقسیم کار ملی برای صیانت از کودکان  در فضای مجازی

اقدامات کلان و تقسیم کار ملی در سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در ۶ محور دیده شده است که شامل «مدیریت و راهبری»، «ایجاد محیط صیانت شده»، «توسعه محتوا و خدمات رده بندی»، «حمایت و مراقبت»، «فرهنگ‌سازی و ارتقای سواد فضای مجازی» و «تعاملات بین‌المللی» می‌شود که به هر یک از دستگاه‌های مرتبط با این سند مسوولیت‌ها و وظایفی محول شده است. برای مثال در اقدام مربوط به «مدیریت و راهبری» به مرکز ملی فضای مجازی تکلیف شده که مدیریت کلان راهبری و تدوین الگوی عملیاتی و مقررات عمومی صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را از طریق تشکیل کمیته‌ای با عضویت نمایندگانی از وزارتخانه‌های فرهنگ، آموزش و پرورش، ارتباطات، کار، اطلاعات، صنعت و قوه قضاییه، نیروی انتظامی، صدا و سیما، سازمان تبلیغات اسلامی، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، سازمان بسیج مستضعفین و اساتید دانشگاه و نمایندگان بخش خصوصی و اعضای حقیقی شورای عالی فضای مجازی پیش ببرد. در خصوص «ایجاد محیط صیانت شده» نیز وزارت ارتباطات مسوول ایجاد زیرساخت و خدمات پایه و پیشران ویژه برای محیط صیانت شده مجازی اعم از احراز هویت، امکان دسترسی طبقه‌بندی شده و امکان نظارت اولیا شده که باید این مسوولیت با همکاری نهادهای ذی ربط ظرف ۶ ماه عملیاتی می‌شد و اپراتورهای خدمات ارتباطی نیز برای توسعه زیرساخت و خدمات پایه ترغیب می‌شدند. در بخش «توسعه محتوا و خدمات رده‌بندی شده»، تأمین پایداری کسب و کار محتوا و خدمات مورد نیاز در محیط صیانت شده به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان صدا و سیما تکلیف شده است. همچنین تدوین ضوابط و نصاب‌های اعتبارسنجی، ممیزی و نشان‌دار کردن محتوا و خدمات و ایجاد سامانه نظارت و رده‌بندی محتوا و خدمات برعهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که باید با همکاری سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت آموزش و پرورش و سازمان صدا و سیما آن را نهایی کند. حمایت از توسعه نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای بومی مورد نیاز محیط صیانت شده اعم از جویشگر ایمن، نرم‌افزارهای نظارت اولیا و تبلت‌های دانش‌آموزی نیز برعهده معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با همکاری وزارتخانه‌های صنعت و ارتباطات است. حمایت از توسعه نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای بومی مورد نیاز محیط صیانت شده اعم از جویشگر ایمن، نرم‌افزارهای نظارت اولیا و تبلت‌های دانش‌آموزی نیز برعهده معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری با همکاری وزارتخانه‌های صنعت و ارتباطات است. طبق این سند تمامی سکوها و ارایه‌دهندگان محتوا و خدمات فضای مجازی مرتبط با کودک و نوجوان ملزم به ارایه خدمات در بستر محیط صیانت شده هستند که یک سال به آنها زمان داده شده است. همچنین به کارگیری نوجوانان مستعد و خلاق برای توسعه محتوا و خدمات مفید و سازنده از دیگر مسوولیت‌هایی است که در این سند برعهده وزارت آموزش و پرورش با همکاری سازمان بسیج مستضعفین، سازمان تبلیغات اسلامی، صدا و سیما و وزارت ارشاد سپرده شده است. در «حوزه حمایت و مراقبت» نیز در این سند بر توسعه نظام خدمات مشاوره و مددکاری به خانواده‌ها و نیز راه‌اندازی خط تماس مشاوره برخط و خط تماس اضطراری ویژه جرایم خردسالان، کودکان و نوجوانان در فضای مجازی تاکید شده است. همچنین تقویت دفتر حمایت از اطفال و نوجوانان قوه قضاییه و موظف بودن کلیه سکوها و ارایه‌دهندگان محتوا و خدمات فضای مجازی به نظارت، صیانت از داده‌ها، رده‌بندی و تفکیک محتوا و خدمات ویژه هر رده‌بندی سنی از دیگر تکالیف این سند است که بسیاری از دستگاه‌ها مبتنی بر آن وظایفی دارند. در بخش «تعاملات بین‌المللی» نیز تعامل موثر و هم افزا با کشورها، سرویس‌دهندگان خارجی و نهادهای بین‌المللی برای رعایت استانداردها و معیارهای جمهوری اسلامی به وزارت ارتباطات و با همکاری با وزارتخانه‌های امور خارجه، فرهنگ، صمت و قوه قضاییه سپرده شده است.

   اجرای سند صیانت از کودکان  در فضای مجازی در کجای راه است؟

در هفته جاری سومین جلسه کمیته راهبردی سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به میزبانی وزارت آموزش و پرورش و با حضور عیسی زارع‌پور وزیر ارتباطات، ابوالحسن فیروزآبادی دبیر شورای عالی فضای مجازی و نمایندگان دستگاه‌ها و بخش خصوصی برگزار شد. آرش وکیلیان مسوول پیگیری اجرای سند صیانت از کودکان در فضای مجازی به تشریح روند برگزاری این جلسه و نیز آخرین وضعیت پیاده‌سازی این سند با توجه به گذشت یک سال از تصویب آن، پرداخت. وی با اشاره به برگزاری جلسات کمیته راهبردی سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی که با محوریت مرکز ملی فضای مجازی در جریان است، گفت: تعامل خوبی با وزارت آموزش و پرورش در خصوص بحث پرورش مربیانی که بتوانند با دانش‌آموزان در تعامل باشند و نیز به‌کارگیری دانش‌آموزان خبره‌ای که بتوانند در پیشبرد و طرح این موضوع کمک کنند، صورت گرفته است. وکیلیان با بیان اینکه مطابق گفته وزیر آموزش و پرورش، امکان فعالیت ۱۰۰ هزار نفر از معلمان و دانش‌آموزان خبره برای ترویج و آموزش صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی ایجاد شده است، ادامه داد: وزارت آموزش و پرورش همچنین قول داده است که در زمینه بازارسازی شرایط را برای دسترسی بخش خصوصی به بازار آموزش و پرورش ذیل قوانین و مقررات مصوب این وزارتخانه فراهم کند. وی با بیان اینکه این بازارسازی بر بستر شاد و سایر بسترهای ارایه خدمات می‌تواند بخشی از مشکلات اقتصادی این سند را حل کند، ادامه داد: وزارت آموزش و پرورش قول داده است که در اسرع وقت یک سری فعالیت‌ها را در پیشبرد این سند در حوزه ماموریت‌های خود انجام دهد. مسوول پیگیری اجرای سند صیانت از کودکان در فضای مجازی در مرکز ملی فضای مجازی با اشاره به اینکه بخشی از اقدامات این سند در سطح کارشناسی و مدیریت میانی تعریف شده است و جلسات متعددی نیز برای پیشبرد آن با دستگاه‌های ذیربط در حال برگزاری است، خاطرنشان کرد: در حال تعریف پروژه‌ای پژوهشی برای ترسیم وضعیت مطلوب در کشور هستیم. وکیلیان با بیان اینکه ما قبلاً وضعیت کشورهای دیگر را در خصوص صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به صورت تطبیقی بررسی کرده‌ایم، ادامه داد: برای الگوی مطلوب کشورمان نیاز داریم که مطالعات عمیق‌تری انجام دهیم. بر این اساس این پروژه را مطابق با شاخص‌های فرهنگ اسلامی - ایرانی تعریف کرده‌ایم و اگر این نقشه راه تهیه شود به‌طور قطع، اجرای سند دقیق‌تر و کامل‌تر پیش خواهد رفت. وی با اشاره به مسوولیت‌های وزارت ارتباطات در بخش مدل دسترسی به محتوا و خدمات، به ایجاد زیست بوم «بومینو» توسط یکی از اپراتورها و نیز اقدامات سایر اپراتورهای برای ایجاد محیط‌های مدیریت دسترسی ویژه خانواده‌ها اشاره کرد و گفت: خانواده‌ها می‌توانند متناسب با سن فرزندشان از این محیط‌ها استفاده کنند. این مقام مسوول در مرکز ملی فضای مجازی با اشاره به اینکه هم‌اکنون سیم کارت کودکان نیز به عنوان یکی از مدل‌های خدمات صیانت شده در دسترس خانواده‌ها قرار دارد، گفت: البته این خدمت، بهینه‌ترین محسوب نمی‌شود و نمی‌تواند فراگیر باشد. چرا که سیم کارت را کسانی خریداری می‌کنند که بتوانند گوشی جدا برای فرزند خود تهیه کنند. اما بسیاری از خانواده‌ها بضاعت اقتصادی آن را ندارند. بنابراین مدل‌های دیگر خدمات دسترسی نیز در این سند تعریف شده که لزوماً روی سیم کارت مجزا ارایه نمی‌شود.

برش

اقدامات کلان و تقسیم کار ملی در سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در ۶ محور دیده شده است که شامل «مدیریت و راهبری»، «ایجاد محیط صیانت شده»، «توسعه محتوا و خدمات رده بندی»، «حمایت و مراقبت»، «فرهنگ‌سازی و ارتقای سواد فضای مجازی» و «تعاملات بین‌المللی» می‌شود که به هر یک از دستگاه‌های مرتبط با این سند مسوولیت‌ها و وظایفی محول شده است.